i Dowiedz się więcej o projekcie
Nawiguj do zabytku

Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku

scroll to
explore

Wstęp

Matka
kościołów
Mazowsza

Na malowniczym, 50 metrowym Wzgórzu Tumskim, od niemal dziewięciu wieków wznosi się płocka Bazylika Katedralna. Świątynia była świadkiem najważniejszych wydarzeń na piastowskim Mazowszu, zyskując, wraz z opactwem i muzeum diecezjalnym, miano Pomnika Historii.

Bazylika katedralna należy do najstarszych i największych w kraju, będąc jednocześnie największą renesansową katedrą na północ od Alp, na której wzorowały się inne świątynie w Polsce. W jej wnętrzu znajdziemy kopię brązowych Drzwi Płockich, będących unikatowym przykładem sztuki romańskiej w tej części Europy. Zachwyca swym pięknem polichromia z herbami wszystkich biskupów płockich. Pod północną wieżą, w Kaplicy Królewskiej, w klasycystycznym sarkofagu pochowani są władcy Polski: Władysław I Herman i Bolesław III Krzywousty, a w krypcie Konrad Mazowiecki i inni książęta. Unikatowe dzieła rzemiosła artystycznego zgromadzone w skarbcu dopełniają obrazu prawdziwej perły w koronie polskich zabytków historycznych.

Płock gigapanorama

Historia

Największa
nekropolia
władców Polski

Od dziewięciu wieków katedra płocka trwa na straży wiary i historii.

Na przestrzeni wieków katedra zmieniała wygląd, jednak niezmiennie była najważniejszą świątynią Mazowsza. Po ustanowieniu płockiej diecezji w 1075 r. wybudowano pierwszy drewniany kościół katedralny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Podczas panowania Bolesława III Krzywoustego, ówczesny biskup Aleksander z Malonne, rozpoczął wznoszenie największej w kraju murowanej, trójnawowej, romańskiej bazyliki.

W XVI w., po wielu pożarach i licznych zniszczeniach, rozpoczęto gruntowną, renesansową przebudowę świątyni, do której nawiązano podczas kolejnych prac na początku XX wieku, uzupełniając wnętrza o polichromię. Od 1910 r. katedra nosi tytuł Bazyliki Mniejszej. Ostatnich zmian w świątyni dokonano na początku XXI w. Od 2018 roku, wraz z opactwem i muzeum, została wpisana na listę Pomników Historii.

Od średniowiecznej świątyni do Pomnika Historii

Tysiąc lat historii Polski, Mazowsza i Płocka zapisane w katedralnych murach

1075

Ustanowienie diecezji płockiej.

1075

Pierwszy, drewniany kościół katedralny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Według „Kroniki” Galla, zwanego Anonimem, był miejscem pasowania Bolesława Krzywoustego na rycerza w 1100/1101 r. i pochówku Władysława I Hermana w 1102 r.

1127

Zniszczenie katedry podczas najazdu Pomorzan.

1130

Rozpoczęcie budowy pierwszej kamiennej katedry z granitowych ciosów. Prawdopodobnie była to trójnawowa, dwuchórowa bazylika z transeptem i prezbiterium zakończonym apsydą. Chór zachodni zamknięty dwoma wieżami.

1144

Konsekracja romańskiej katedry wybudowanej przez biskupa Aleksandra z Malonne. Wielkością przewyższała ówczesne katedry w Gnieźnie i Krakowie.

1154

Wykonanie w Magdeburgu dwuskrzydłowych spiżowych drzwi do głównego wejścia, zwanych Drzwiami Płockimi. Drzwi, w niewyjaśnionych do końca okolicznościach, w XIII lub XIV w. znalazły się w Soborze św. Sofii w Nowogrodzie Wielkim.

1233

Wielki pożar, który doprowadził do zniszczenia murów nośnych świątyni.

1239

Przekazanie przez księcia Konrada Mazowieckiego kielicha z pateną jako daru przebłagalnego.

1243

Spustoszenie katedry i miasta przez Prusów.

1370

Król Kazimierz Wielki ofiarowuje katedrze hermę na relikwie św. Zygmunta – patrona Płocka.

1492

Przeniesienie dzwonów katedralnych, z obawy przed zawaleniem się wież, do wieży zegarowej pobliskiego zamku.

1530

Wielki pożar i zawalenie się lewej nawy wraz ze sklepieniem i międzynawowymi kolumnami oraz stropu prezbiterium.

1534

Zakończenie trzyletniej, gruntownej przebudowy w stylu renesansowym, prowadzonej przez biskupa Andrzeja Krzyckiego. Prace wykonali włoscy architekci: Bernardinus de Gianottis, Giovanni Cini ze Sieny i Filip z Fiesole.

1560

Przedłużenie prezbiterium, dobudowanie z obu stron pomieszczeń na zakrystię, skarbiec i kapitularz przez Jana Baptystę z Wenecji na polecenia biskupa Andrzeja Noskowskiego. Płocka katedra była największa świątynia wzniesioną w XVI wieku w Polsce.

1787

Kolejna przebudowa katedry. Najbardziej zagrożoną runięciem fasadę zaprojektowano w stylu klasycystycznym.

1825

Przeniesienie szczątków władców spod posadzki w prezbiterium do podziemi północnej kaplicy wieżowej, zwanej odtąd Kaplicą Królewską.

1910

Papież Pius X odznacza płocką katedrę tytułem Bazyliki Mniejszej pisząc: Starożytnością swoją celuje nad wszystkimi kościołami katedralnymi w Polsce. Odznacza się architekturą, malowidłami ściennymi i witrażami. Tam dwaj królowie pochowani, a głowę św. Zygmunta od dawna przechowuje.

1925

Kapitalna restauracja katedry według projektu architekta Stefana Szyllera, przywracająca świątyni XVI-wieczny charakter. Równocześnie z renowacją architektoniczną przystąpiono do prac nad polichromią, której wykonanie powierzono Władysławowi Drapiewskiemu.

1939

Na katedrę spadają bomby, które zabijają cztery osoby i niszczą kaplicę św. Zygmunta i uszkadzają sklepienie nawy bocznej oraz ścianę nawy głównej z wizerunkiem ostatniej wieczerzy.Zniszczeniu ulega częściowo sklepienie i witraże.

1953

Zakupienie do płockiej katedry organów z nieczynnego kościoła poewangelickiego w Żarach. Dotychczasowe organy spłonęły w czasie działań wojennych.

1972

Otwarcie grobu piastowskiego i identyfikacja szczątków królewskich.

1981

Zawieszenie w Katedrze kopii romańskich Drzwi Płockich, wykonanych dzięki staraniom dra Jakuba Chojnackiego, wieloletniego Prezesa Towarzystwa Naukowego Płockiego.

1991

Nawiedzenie świątyni przez papieża Jana Pawła II, który przewodniczył nabożeństwu czerwcowemu, wygłosił homilię i zakończył 42. Synod Diecezjalny.

1995

Wykonanie i zamontowanie trzech nowych dzwonów: św. Jakuba Apostoła, św. Stanisława Kostki i bł. Siostry Faustyny.

2008

Odnowienie kaplicy Najświętszego Sakramentu oraz najstarszych ołtarzy: Matki Bożej Mazowieckiej i Ukrzyżowania.

2017

Prace konserwatorskie w Kaplicy Sierpskich.

2020

Konserwacja Kaplicy św. Zygmunta, ołtarzy św. Stanisława Kostki, Serca Jezusowego, św. Teresy i św. Stanisława Biskupa Męczennika.

Architektura

Wielka trzecia
przebudowa
katedry

Na początku XX w. przebudowano płocką katedrę pod kierunkiem architekta Stefana Szyllera, twórcy gmachu „Zachęty” oraz wieży klasztoru jasnogórskiego.

Gruntowny remont miał przywrócić świątyni renesansowy charakter. Zachowane projekty zawierają plan sytuacyjny terenu wraz z katedrą, przekroje budynku, rozwój form architektonicznych frontonu, detale architektoniczne oraz przykłady rozwiązań technicznych zastosowanych wewnątrz katedry. Rysunki prezentują koncepcje, z których tylko niektóre zostały wybrane do realizacji.

Podczas remontu rozebrano popękane sklepienia i znaczne partie murów. Górnym partiom wież nadano kształt ośmioboczny i zwieńczono spiczastymi dachami, a kopułę osadzono na tamburze. W dolnej części budynek został obłożony granitem, górne ściany zrekonstruowano z cegły oraz wzniesiono murowany chór.  Przebudowano fronton. Wiele elementów wnętrza zostało wykonane według projektu S. Szyllera: marmurowy neorenesansowy ołtarz, drewniane, rzeźbione stalle, tron biskupi i ambona.

Eklektyczna
bazylika
z renesansowym
wnętrzem

Płocka katedra to jeden z najcenniejszych zabytków w kraju. Obecny wygląd budowli łączy style romański, gotycki i neorenesansowy.

Włoscy architekci stworzyli w Płocku największą renesansową katedrę na północ od Alp. Świątynia to trójnawowa, orientowana bazylika z trzema apsydami, zbudowana na planie krzyża treflowego. Wyglądem nawiązuje do renesansowego projektu z XVI w. z kopułą. Dolna część katedry wykonana jest z granitowych ciosów, natomiast górne ściany z cegieł. Fronton, ujęty gotyckimi wieżami, zwieńczono zębatym szczytem. Poniżej znajduje się neoromańska rozeta i portal arkadowo-kolumnowy.

Prezbiterium Płock gigapanorama

Kaplica

Największa
nekropolia
dynastii Piastów

Miejsce spoczynku książąt Mazowsza i Władców Polski.

Do Kaplicy Królewskiej prowadzi kuta krata. Pośrodku stoi klasycystyczny sarkofag z czarnego marmuru ze szczątkami władców Polski. Płytę z insygniami władzy królewskiej oraz łacińskim napisem: „Pamięci znakomitych panujących królów Polski: Władysława Hermana (…) i syna jego Bolesława” podtrzymują orły. Na obwodzie napis: „Władcy i dziedzice ziem: krakowskiej, sandomierskiej, śląskiej, wielkopolskiej, mazowieckiej, dobrzyńskiej, michałowskiej, łęczyckiej i Pomorza”. Przód zdobi alabastrowy orzeł piastowski. Na polichromiach program ikonograficzny religijno-patriotyczny.

Szczątki władców i książąt mazowieckich chowanych w katedrze od XI do XV w. ostatecznie zostały złożone w 1825 r. w podziemnej krypcie. Do tego czasu spoczywały pod wejściem do prezbiterium. W 1972 r. otwarto grobowiec i poddano kości badaniom, po czym w 1975 r. uroczyście złożono w sarkofagu szczątki Władysława I Hermana i Bolesława III Krzywoustego, a pozostałe w podziemnej krypcie. W 2020 r. przeprowadzono badania DNA.

Drzwi

Porta Fidei
Drzwi Płockie

Oryginał w Nowogrodzie Wielkim na Rusi, kopia z brązu w katedrze w Płocku.

Drzwi do katedry w Płocku zamówił biskup Aleksander z Malonne (zm. 1156). Mistrz Riquin, wraz z pomocnikiem Waismuthem, odlali je w brązie, w technice wosku traconego, w latach 1152-1154 w jednej z magdeburskich odlewni. Nie ma pewności czy należała ona do tamtejszej fabrica ecclesiae, działającej przy katedrze, zarządzanej przez biskupa Wichmana z Wetynu (ok. 1110-1192).

Figurki biskupów i wykonawców  znajdują się wśród reliefów, do których w 1 ćwierci XV w. dodano jeszcze przedstawienie ruskiego odlewnika, mistrza Abrahama. On też przystosował wrota do portalu zachodniego w soborze sofijskim w Nowogrodzie Wielkim na Rusi, dodając cyrylicą  tłumaczone z łaciny ruskie napisy. Hipotetycznie przyjmuje się, że drzwi zostały zrabowane z Płocka pod koniec XIII w. i po różnych kolejach losu, zawieszono je jako „miedzianą ikonę” w cerkwi prawosławnej na początku XV w.

Rekonstrukcja

Rekonstrukcja układu kwater w powiązaniu z artykułami wiary, nawiązuje do starodawnej tradycji chrześcijańskiej, wedle której każdy z Apostołów, zanim wszyscy rozeszli się w świat na misję ewangelizacyjną, wygłosił jeden artykuł wiary, co trafnie wyraża polska nazwa Skład Apostolski.

Dla upamiętnienia tego faktu od IX wieku obchodzono w Kościele powszechnym święto Rozejścia Apostołów, zwane także świętem  Rozesłania Apostołów (Divisio Apostolorum). Ikonografia kwater Drzwi Płockich przypomina o tej odległej tradycji. Oto schemat ukazujący przyporządkowanie kwater do XII artykułów wiary Składu Apostolskiego.

Malarstwo

Malarstwo
sztalugowe

W dziale malarstwa prezentujemy tylko trzy olejne obrazy na płótnie. Dwa ściśle związane z katedrą, wisiały w kaplicach nawy poprzecznej (transeptu) od końca XVIII w. do początków XX w. Trzeci zaś ukazuje najcenniejsze skarby katedralne w powiązaniu z dziejami Kapituły Katedralnej Płockiej.

W trakcie renowacji katedry płockiej na początku XX w. arch. Stefan Szyllera zaprojektował nową aranżację w kaplicach transeptu. W miejsce dużych ołtarzowych obrazów wykuto okna, przywracając w ten sposób pierwotny zamysł architekta i umieszczono witraże.

W kaplicy Najświętszego Sakramentu od 1798 r. wisiał obraz nieznanego malarza pt. Żal św. Piotra. Obraz ten przeniesiony został do muzeum diecezjalnego w roku 1901.

Naprzeciwko, w kaplicy św. Zygmunta, kapituła katedralna wystawiła patronowi Płocka ołtarz i w 1792 r. zamówiła obraz z wizerunkiem świętego. Obraz ten w 1901 r. został przeniesiony do powstającego Muzeum Diecezjalnego.

Obraz Jana Czesława Moniuszki, Cesarz Maksymilian I nadaje herb Kapitule Płockiej 1518 roku, powstał w 1908 r. Zrabowany w czasie II wojny światowej, staraniem Kapituły Katedralnej powrócił w 2016 r. Kapituła posiada herb od ponad 500 lat. Od cesarza Maksymiliana przyjmuje go wybitny biskup płocki Erazm Ciołek, na obrazie widoczne są najcenniejsze zabytki skarbca katedralnego: herma oraz pastorał bpa Krzyckiego.

Zachwycająca
neorenesansowa
polichromia

Płock i jego mieszkańcy uwiecznieni na dekoracjach ściennych autorstwa malarza Władysława Drapiewskiego.

Po rozpoczęciu renowacji architektonicznej katedry na początku XX w. wykonanie polichromii powierzono Władysławowi Drapiewskiego, który w trzech etapach: przed I wojną światową, w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej pokrył wnętrze bazyliki płockiej polichromią renesansową przy użyciu wyjątkowo trwałych barwników mineralnych Keima. Malatura opowiada ewangeliczne dzieje, ukazuje kult Maryi i skłania do refleksji nad życiem Chrystusa.

Sklepienie nawy głównej symbolizuje niebo. Na ścianach poniżej umieszczono sześć dużych obrazów przedstawiające sceny z życia Chrystusa. Charakterystyczny jest obraz przedstawiający nauczanie Chrystusa na górze na tle Płocka. Treść dekoracji malarskiej w kopule i we wspierającej ją konstrukcji architektonicznej przedstawia działalność Ducha Świętego w Kościele. Odmienną treść, nawiązującą do wezwania świątyni, prezentuje polichromia prezbiterium poświęcona kultowi Matki Bożej.

Wiara i historia
zapisane
w szkle witraży

Renowacja architektoniczna katedry na początku XX w. łączyła się z pracami przy witrażach, które miały stanowić całość z polichromią.

Największy witraż znajduje się w apsydzie prezbiterium nad ołtarzem i przedstawia Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny. Na kolejnych ukazano Zwiastowanie Maryi Panny, Maryję tronującą z Dzieciątkiem, Maryję na tronie oraz Niewiastę obleczoną w Słońce. W lewej nawie bocznej dekoracyjne okna przedstawiają królową Jadwigę, św. Andrzeja Bobolę i św. Piusa X, natomiast w prawej św. Józefa Robotnika, św. Wojciecha i św. Jacka Odrowąża. W lewej kaplicy transeptu znajduje się witraż Serca Jezusowego, a naprzeciwko św. Zygmunta, patrona Płocka. Kaplicę Sierpskich ozdabia witraż św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus, natomiast Kaplicę królewską Śluby Jana Kazimierza.

Część witraży została wykonana według projektu autora polichromii Władysława Drapiewskiego, natomiast pozostałe wykonano w II połowie XX wieku.

Skarbiec

Bezcenne
rękodzieło
z katedralnego
skarbca

Korona, relikwiarze, naczynia liturgiczne i ornaty, czyli co skrywa skarbiec katedralny.

Katedra płocka, jako jedna z najstarszych, posiada wspaniałe zabytki złotnictwa i rzemiosła artystycznego. Pierwotnie gromadzono je w skarbcu katedralnym, który znajdował się nad północną zakrystią i aż do końca XVIII w. należał do najbogatszych w Polsce. Obecnie zbiory znajdują się w pobliskim Muzeum Diecezjalnym w opactwie pobenedyktyńskim oraz w specjalnie wzniesionym przez architekta ostatniej przebudowy świątyni przykatedralnym budynku.

Najwartościowsze zabytki skarbca stanowią: dzieło złotnictwa romańskich czasów średniowiecza – srebrny, pozłacany kielich z pateną, ufundowany przez księcia Konrada I Mazowieckiego w 1239 r., relikwiarz hermowy św. Zygmunta z 1370 r. fundacji króla Kazimierza Wielkiego, zwieńczony najstarszym zachowaną polską koroną XIII z wieku, ozdobioną szafirami, rubinami i perłami, puszkę czerwińską z ok. 1180 r. oraz komplet szat liturgicznych i złoty kielich z początku XVII w. fundacji biskupa Karola Ferdynanda Wazy.

Promocja Kultury

Projekt „Cyfryzacja i wirtualizacja Katedry Piastów w Płocku, serca Wzgórza Tumskiego – Pomnika Historii” otrzymał dofinansowanie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.