Bazylika Mariacka
w Krakowie

Kościół Mariacki w Krakowie wznoszący się w samym centrum Krakowa, przy Rynku Głównym i drodze królewskiej łączącej bramę Floriańską z zamkiem na Wawelu, jest chyba najłatwiej rozpoznawalnym symbolem „matecznika Polski”. Jest też jednym z najstarszych i najpiękniejszych zabytków miasta, jego prawdziwą chlubą i ozdobą. Mury tej świątyni, podobnie jak nagromadzone w jej wnętrzu dzieła sztuki, są świadectwami pobożności wielkich władców, bogatych patrycjuszy i zwykłych mieszczan.

Kościół przetrwał niezmieniony w zewnętrznej gotyckiej formie i po dziś dzień jego ceglane wieże wznoszą się nad Krakowem wśród renesansowych i późniejszych zabudowań Rynku Głównego. Jako część Starego Miasta  wpisany został jako jeden z pierwszych obiektów na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w uznaniu wysokich wartości historycznych, architektonicznych i kulturalnych.

Od ponad 800 lat kościół Mariacki jest miejscem, w którym nawarstwia się historia lokalnej społeczności, a różnorodne stylowo dzieła sztuki z następujących po sobie epok, sąsiadują ze sobą i współtworzą jedyną w swoim rodzaju całość. Swoistą perłą w koronie skarbów kościoła Mariackiego, którą mieszczanie krakowscy przed ponad 500 laty ustawili w prezbiterium ku chwale i ku pociesze królewskiego miasta i jego mieszkańców jest ołtarz wielki dłuta Wita Stwosza.

Kościół ten został postawiony na Świętej Linii Wschód-Zachód i już od początku istnienia jego losy połączyły się z losami rozwijającej się osady miejskiej. Z tego miejsca już od wieków za osadnikami i ich rodzinami wstawia się patronka świątyni – Najświętsza Maryja Panna.

Bazylika Mariacka jest miejscem wielkich odświętnych, wspólnotowych celebracji religijnych, jak też przestrzenią wyciszenia i refleksji w biegu powszedniego życia. W nim  tradycja płynnie i harmonijnie łączy się z nowoczesnością. Święci, którzy czczeni są w tym miejscu od wieków, jak choćby św. Juda Tadeusz czy św. Antoni Padewski, spotykają się ze świętymi naszych czasów m.in. ze św. Janem Pawłem II.

Mieszkaniec Krakowa, a także każdy z milionów turystów przybywających z całego świata, wynosi inny obraz tej budowli, który potem podtrzymuje przez długie lata w pamięci. Obraz ów jest kształtowany przez wiele czynników: wiarę, świadomość historyczną, poczucie własnej tożsamości, a także wrażliwość estetyczną.

Znajdujący się w prezbiterium ołtarz jest jednym z najwybitniejszych dzieł późnogotyckiej sztuki rzeźbiarskiej w Europie. Pierwotnie miał on ok. 18 m wysokości – obecnie po zmianach w partii zwieńczenia 13 m – i 11 m szerokości. Wyrzeźbiony został w miękkim drewnie lipowym, polichromowany i złocony. Nowe retabulum zostało ufundowane przez radę miasta, gdy po trzęsieniu ziemi w 1442 runęło sklepienie, niszcząc wyposażenie prezbiterium. Wykonane zostało w latach 1477-1489 przez  Wita Stwosza z Norymbergi. 

Ołtarz jest pentaptykiem z nieruchomą zewnętrzną parą skrzydeł. Program ikonograficzny został opracowany przez teologa i poświęcony Matce Boskiej i Jej roli w dziele Zbawienia. 

W predelli ołtarza znajduje się Drzewo Jessego. Rozwiązanie takie należy do rzadkości i poświadcza, że autor programu ikonograficznego ołtarza szukał rozwiązań wyjątkowych i oryginalnych. Pośrodku predelli ukazano śpiącego patriarchę Jessego, z którego trzewi wyrasta poskręcany pień. Na gałęziach siedzą, ukazani w dynamicznych pozach, przedstawiciele kolejnych pokoleń Izraela, uznawanych za zapowiedź ziemskiej genealogii Chrystusa. Ten niezwykły wizerunek stanowi dosłowną ilustrację słów Księgi Izajasza. 

Pod koniec XIV stulecia kościół Mariacki przybrał formę bazyliki z nawą główną wyższą od naw bocznych, a korpus przykryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

W świetle ostrołukowej, oprofilowanej arkady rysuje się sylweta imponujących rozmiarów krucyfiksu. Rzeźbiona w drewnie nadnaturalnej wielkości postać Jezusa rozpiętego na krzyżu została ufundowana przed 1512 r. przez Jerzego Turzona. Po prawej stronie, pod arkadą tęczową znajduje się renesansowe cyborium w kształcie centralnej świątyni nadwieszonej na konsolach ponad mensą ołtarzową. Zrealizowane zostało ono w latach 1551–1554 przez wybitnego włoskiego architekta i rzeźbiarza Giovanniego Marię Mosca, zwanego Padovano. W podstawie schodów widnieją dwie ozdobne tablice zawierające długie inskrypcje łacińskie opisujące zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem 12 IX 1683 r. oraz zarządzoną w tym czasie wielką procesję eucharystyczną z katedry do kościoła Mariackiego, której przewodniczył biskup Jan Małachowski. Pomiędzy tablicami, w niszy znajduje się drewniana figura króla Dawida uznawanego za autora 150 psalmów, a po przeciwległej stronie w posadzce kamienna płyta nagrobna Piotra Lubarta, biskupa tytularnego lacedemońskiego i sufragana płockiego (zm. 1530).

We wnętrzu korpusu nawowego kościoła Mariackiego znajduje się zespół ołtarzy umieszczonych przy filarach międzynawowych. Powstały one z fundacji archiprezbitera Jacka Łopackiego w latach trzydziestych-czterdziestych XVIII wieku. Wykuto je wszystkie z czarnego marmuru dębnickiego według powtarzającego się schematu kompozycyjnego. Hojny fundator sprowadził do nich zespół obrazów sztalugowych pędzla jednego z najwybitniejszych i cieszących się największym uznaniem malarzy weneckich – Giovanniego Battisty Pittoniego. Malowidła przedstawiające Zwiastowanie, Hołd Trzech Króli, Wizję św. Filipa Nereusza, pokutującą św. Marię Magdalenę oraz Męczeństwo św. Sebastiana odznaczają się niebywałą lekkością i zjawiskowością kompozycji, a także jasną paletą barwną i typowymi dla malarstwa weneckiego efektami luministycznymi.

Kaplica Przemienienia Pańskiego ufundowana została przez rajcę krakowskiego Jerzego Szwarca w 1439 roku. Nosiła ona pierwotnie wezwanie Bożego Ciała. W kolejnych latach kaplicę wspierali liczni dobroczyńcy: rajca krakowski Marcin Paczoska; ks. Marcin Głowicz – starszy z wikariuszów przy kościele; Zofia Wiwiani – wdowa po Antonim, ławniku wyższego prawa magdeburskiego; Jacek Waxman – sekretarz królewski i starosta lipowiecki; Walenty Łącki – mieszczanin krakowski oraz Wojciech i Jakub Celestowie – rajcy krakowscy.

Sklepienie w formie tzw. zwichrowanej gwiazdy w kaplicy pochodzi najprawdopodobniej z 1439 roku.  W 1928 roku kaplica została odrestaurowana przez Michalinę i Adama Piaseckich. Z tego okresu pochodzi także wykonana przez Jana Bukowskiego polichromia ścienna.

Barokowy ołtarz z 1747 roku przypisywany jest Franciszkowi Placidiemu. Scenograficzna aranżacja ołtarza imitująca górę Tabor, ujęta obeliskami i kolumnami z odwróconymi przyczółkami, stanowi integralną całość z obrazem ukazującym Przemienienie. Około 1925 roku Karol Hukan wykonał posąg Chrystusa, który umieszczony został w centralnej części ołtarza.

W kaplicy znajdują się liczne epitafia i nagrobki. Ok. 1570 roku ściany kaplicy ozdobiło pierwsze zachowane epitafium. Wystawiła je Erazmowi Szwarcowi córka Zofia Pernusowa. W kolejnych latach umieszczono: pomnik nagrobny ks. Dominika Lochmana; pomnik nagrobny Tomasza Krzyżanowskiego i Joanny z Lichockich; pomnik nagrobny Julianny z Lewińskich Grunerowej; oraz liczne epitafia: ks. Leonarda Kiełczewskiego; ks. Józefa Wincentego Łańcuckiego; Adama Krzyżanowskiego; ks. Ludwika Ferdynanda Hasselquista; ks. Franciszka Ksawerego Stachowskiego, ks. Hipolita Wilanta; ks. Jana Kalisiewicza, ks. Jana Kogótowicza, ks. Zygmunta Goliana, Marii z Hahnów oraz rodziny Kamieńskich. Przy wejściu do kaplicy umieszczono natomiast kolumny z portretami Franciszka Hahna i jego żony Reginy.

Kaplicę zamyka barokowa trójosiowa bramka z czarnego marmuru dębnickiego (1685-1688). Krata, na której znajduje się monogram IHS pochodzi z 4. ćw. XVII w.

Kaplica św. Wawrzyńca ufundowana została w 1441 roku przez rajcę krakowskiego Marka Noldenfessera. Następnie pieczę nad kaplicą sprawowała rodzina Turzonów (do pocz. XVII w.), Gutteterów, a od pocz. XIX w.  Mazarakich. W związku z opieką rodziny Mazarakich nad kaplicą w jej wnętrzu znajduje się wiele epitafiów członków familii, m.in. Jana Newlina Mazarakiego, Olimpii z Trzeciaków Mazarakiej, Marii z Meleniewskich Mazarakiej, Wincentego Newlina Mazarakiego.

W 1746 roku wzniesiono ołtarz późnobarokowy z czarnego marmuru. W jego zwieńczeniu znajduje się wizerunek św. Hieronima, a w części centralnej obraz olejny na płótnie w złoconej ramie przedstawiający męczeństwo św. Wawrzyńca.

Sklepienie w kaplicy wywodzi się z późnogotyckiej tradycji sklepień z żebrami krzywobieżnymi, a więc biegnącymi pod odcinkami łuków. W 1930 roku kaplicę odnowił A. Froncz. W tym też roku powstała polichromia wykonana przez mistrza malarskiego Karola Orleckiego według projektu Jana Bukowskiego.

Kaplicę zamyka trójosiowa bramka barokowa, wykonana przez kamieniarza Szymona Kruceńskiego (1736) na wzór wcześniejszych bramek z końca XVII w. Krata pochodzi z I poł. XVIII w.

Kaplica ufundowana została przez ks. Stanisława Leipnigera w 1446 roku pod wezwaniem Ducha Świętego. Później opiekowali się nią Waldorfowie, Wolffowie, a od 1473 roku Bełzowie. W 1513 roku Rada miejska przekazała ją Janowi Bonerowi. Odtąd poświęcona została św. Janowi Chrzcicielowi, a rodzina Bonerów dokonała wielu cennych fundacji w jej wnętrzu. Od XIX w. kaplicą opiekował się cech rzeźników.

Pierwotnie w kaplicy znajdował się malowany ołtarz projektu Hansa Suessa z Kulmbachu, jednego z najlepszych uczniów Albrechta Dürera.

Późnobarokowy ołtarz główny z obrazem przedstawiającym św. Jana Chrzciciela ufundował ks. inf. Jacek Łopacki w 1748 r. Po bokach ołtarza znajdują się posągi śś. Jana Nepomucena i Jana Kantego.

Na XVI-wiecznym sklepieniu gwiaździstym znajduje się zwornik z przedstawieniem św. Jana Chrzciciela. Polichromię na zamówienie cechu rzeźników wykonał w latach 1931-1932 roku Józef Mehoffer.

W kaplicy zachowały się dwie renesansowe, spiżowe płyty nagrobne Seweryna Bonera i jego żony Zofii z Bethmanów z l. 30-tych XVI w. Po ich lewej stronie znajduje się nagrobek Krzysztofa Kochanowskiego.

Kaplicę zamyka trójosiowa bramka barokowa, wykonana przez kamieniarza Szymona Kruceńskiego (1736) na wzór wcześniejszych bramek z końca XVII w. Natomiast krata pochodzi z I poł. XVIII w.

Obecnie w kaplicy Jana Chrzciciela odbywa się adoracja Najświętszego Sakramentu.

Kaplica Michała Archanioła, zwana kaplicą Matki Boskiej Różańcowej, znajduje się ponad kruchtą północną, a ufundowana została w 1443 roku przez Jana Baomgarta. Od początku swojego istnienia pozostawała pod opieką krakowskiego cechu kuśnierzy.  W XVI w. znajdowała się pod opieką rodziny Gleywiczów. Późnogotycki portal powstał po 1643 roku. W kaplicy znajduje się barokowy ołtarz z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, oraz gotyckie stalle (XV-wieczne) z późnorenesansowymi zapleckami.

W 1928 roku sklepienie i ściany kaplicy pokryła dekoracja malarska zaprojektowana przez Jana Bukowskiego i wykonana przez Karola Orleckiego.

Na ścianach kilka epitafiów, m.in.: Wincentego Schildera (zm. 1614), Franciszka Chęcińskiego (zm. 1863) i Jana Jachimskiego (zm. 1907).

Fundatorem kaplicy Matki Boskiej Loretańskiej z 1597 roku był ks. Paweł z Zatora – mansjonarz kościoła Mariackiego.

Nowy ołtarz, za zgodą rajców, wystawił Stanisław Szembek w 1653 roku.  Następnie Stanisław Szembek pod kaplicą zbudował grób rodzinny, a całą kaplicę otoczył brązową kratą. Kratę o formach późnorenesansowych zwieńczyły wyrzeźbione w drewnie i pozłocone figury czterech aniołów. Ponieważ kaplica ta jest symbolem Domku Loretańskiego, rzeźby te zapewne wyobrażają aniołów, którzy wg legendy mieli przenieść domek Matki Boskiej z Nazaretu do Loreto.

W 1753 r. w ramach podjętej przez archiprezbitera Jacka Łopackiego barokizacji wnętrza kościoła, w kaplicy wystawiono nowy ołtarz, najprawdopodobniej projektu Franciszka Placidiego. W centrum ołtarza umieszczony został gotycki wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie tzw. Hodegetrii.

W latach 1890-1892 wnętrze kościoła, w tym nawę północną, w której kaplica jest wydzielona, pokryła polichromia Jana Matejki.

Na ścianach pośród tablic epitafijnych członków rodziny Szembeków znajdują się m.in. epitafia fundatora kaplicy Stanisława (zm. 1638), kasztelana kamienieckiego Franciszka Szembeka (zm. 1693), biskupa warmińskiego Krzysztofa (zm. 1740).

Od początku XVII wieku jest to szczególne miejsce kultu maryjnego w kościele Mariackim. Przed tym wizerunkiem Matki Bożej Loretańskiej modlili się zarówno mieszczanie, jak i królowie, między nimi Jan III Sobieski przed wyprawą na Wiedeń w 1683 roku.

Kaplica świętego Antoniego znajduje się w przyziemiu wieży północnej „hejnałowej”.  Dawniej kaplicę tę  nazywano kaplicą złoczyńców, tu bowiem spędzali noc przed śmiercią skazańcy, a kapłani przygotowywali ich na śmierć niosąc słowa pocieszenia i  towarzysząc następnie skazanym na miejsce egzekucji. Kaplica powstała pod koniec XIV w. przez zamurowanie przejście arkadowego łączącego ją z nawą boczną, stanowiącego obecnie wnękę.

Ołtarz zbudowany w latach 1741-1742 w centralnej części mieści barokowy obraz przedstawiający św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem.

Późnobarokowa krata pochodzi z I poł. XVII w. W kaplicy znajdują się epitafia marmurowe z różnych okresów, między innymi: Szymona Albimontaniego (zm. 1615), Antoniego Hawełki (zm. 1894) oraz  Marianny z Szulców Czernej (zm. 1856).

Kaplica remontowana była z fundacji rodziny Słowikowskich (I poł. XVII w.), Antoniego Hawełki (1893), Franciszka Macharskiego (1929) oraz rodziny Filipiaków (2017).

Pierwsza zachowana wzmianka o kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej pochodzi z 1431 roku. Od początku kaplica nosiła nazwę św. Aleksego, którego obraz umieszczony był w ołtarzu na ścianie wschodniej. W 1516 roku kaplica otrzymała dodatkową nazwę – kaplicy Salomonowkiej, od nazwiska fundatora ołtarza Matki Boskiej.

Kaplica znajduje się w przyziemiu wieży dzwonnej w południowo-zachodniej części korpusu kościoła. Jej centralnym punktem jest ołtarz z czarnego marmuru usytuowany na ścianie południowej. Retabulum z obrazem – kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej z 1638 roku, podtrzymywane jest w czterech narożnikach przez rzeźbione aniołki. Po bokach ołtarza na ścianie zawieszone są wota, a ponad nimi umieszczone rzeźbione figurki aniołków trzymających kadzielnice. Mensę ołtarza dekoruje antependium z haftowanej tkaniny.

W 1820 roku Michał Stachowicz pokrył malowidłami al fresco ścianę wokół ołtarza. Malowidło wyobrażało obronę Częstochowy przed najazdem szwedzkim.

Na ścianach kaplicy rozmieszczone są epitafia, tablice pamiątkowe i nagrobki: nagrobek Erazma Danigiela (zm. 1624), Józefa Lasockiego (zm. 1931), archiprezbitera kościoła Mariackiego Ludwika Bobera (zm. 1891), rodziny Wytyszkiewiczów, Leona Koraba Chrzanowskiego (zm. 1899), Ludwika Freege (zm. 1899) oraz Adama Komoniowskiego (zm. 1648).

Kaplica, uprzednio pod wezwaniem Matki Boskiej Śnieżnej, ufundowana została przez Jadwigę z Kunczów Sebastianową w 1435 roku. Później opiekę nad nią sprawowali Jaskierowie, od 1547 Czeczotkowie, od 1588 Fogelwederowie, od 1641 rodzina szlachecka Zbylitowskich, a od 1693 roku Kazimierz Bonifacy Kantelli.

Kaplicę zdobi polichromia ze scenami z życia św. Łazarza. Na ścianie wschodniej nad ołtarzem namalowana jest scena przedstawiająca wnętrze domu Łazarza w Betanii, gdzie przy stole siedzi Chrystus, a siostry Łazarza – Marta i Maria podają do stołu. Naprzeciwko na ścianie zachodniej nad balkonem, znajduje się scena przedstawiająca wskrzeszenie Łazarza.

W kaplicy znajdują się epitafia: Walentego Bertholda z Jeleniej Góry; Sebastiana Hallenberga; Janiny z Wasilkowskich Korneckiej; Magdaleny z Kukulnisów Wadowskiej;  rodziny Fogelderów; Mikołaja Zbylitowskiego; Piotra Zbylitowskiego;  rodziny Jordanów; księdza Jana Świerczewskiego; rodziny Derjakubowiczów.

Witraż ze scenami z  życia Chrystusa zaprojektowany został w 1939 roku przez Józefa Januszewskiego.

Kaplicę od strony nawy zamyka późnobarokowa bramka (1736), wykonana przez kamieniarza Szymona Kruceńskiego. Jest ona, podobnie jak pozostałe bramki do kaplic, trójosiowa. Część środkowa stanowi przejście zamknięte kratą (na niej monogram JCAR). Części boczne wypełnia balustrada z tralkami z brązu (XVI w.), a nad nią kraty (I poł. XVIII w.).

Kaplica św. Walentego, zwana także kaplicą Matki Boskiej Ostrobramskiej, została ufundowana w 1443 roku przez Jana Dolnicza.

W późnobarokowym murowanym ołtarzu mieści się kopia obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej pędzla Rafała Hadziewicza z pierwszej połowy XIX w. Pierwotny obraz poświęcony św. Walentemu zawisł wówczas na ścianie zachodniej.

Znajdujące się w kaplicy XV-wieczne epitafium nagrobne Jana Sebenwirta to najstarsza z tego typu płyt znajdujących się w kościele Mariackim. W kaplicy znajdują się także m. in. epitafia archiprezbiterów kościoła Mariackiego: ks. Józefa Krzemieńskiego (zm. 1912), ks. Józefa Kulinowskiego (zm. 1944), ks. Ferdynanda Machaya (zm. 1967), ks. Teofila Kurowskiego (zm. 1983) i ks. Jana Kościółka (zm. 2010). Między nimi znajduje się barokowe epitafium z czarnego marmuru Jana Cyrusa (zm. 1652), wystawione przez jego żonę Annę. Nagrobek pod oknem upamiętnia Marcina Leśniowolskiego (zm. 1593).

Polichromia w kaplicy jest projektu Stanisława Wyspiańskiego, namalowana w 1888 roku.

Przy prawej, zachodniej ścianie kaplicy stoi konfesjonał, w którym spowiadał w latach 1952-1958, gdy mieszkał przy ul. Kanoniczej 19, ks. Karol Wojtyła, przyszły papież Jan Paweł II.

Kaplica św. Jana Nepomucena zbudowana została w 1435 roku przez Franciszka Wiechonia z fundacji ks. Teodoryka Weinricha (Weinrycha) pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Zwana jest kaplicą Romerowską i Piastowską. Od końca XV wieku znajdowała się pod patronatem książąt piastowskich z linii Zatorskiej. W krypcie pod kaplicą pochowani są: książę Kazimierz (zm. 1490), jego żona księżna Małgorzata (zm. ok. 1510) oraz ich domniemany syn Bolko ( zm. 1508). Od połowy XVIII wieku kaplica nosiła nazwę Barszczowskiej, od nazwiska jej nowego fundatora Macieja Bartscha (Barszcza).

W późnobarokowym ołtarzu umieszczona jest kopia obrazu Szymona Czechowicza z przedstawieniem św. Jana Nepomucena.

Polichromia na ścianach autorstwa Jana Bukowskiego i Włodzimierza Tetmajera przedstawia historię chrześcijaństwa na Słowiańszczyźnie.

W oknie znajduje się  witraż z 1945 roku – wotum wdzięczności za opiekę Matki Bożej nad Krakowem według kartonu Jana Januszewskiego.

Na ścianach umieszczone zostały epitafia: Jacka Bartscha (zm. 1736), Macieja Bartscha (zm. 1736), ks. Hieronima Kajsiewicza (zm. 1873). Pod oknem usytuowany został nagrobek Piotra Fryderyka Dunina ze Skrzynna (zm. 1788) i jego żony Zofii z Małachowskich.

Od strony nawy kaplica zamknięta jest barokową trójosiową bramką (1685-88) z czarnego marmuru dębnickiego. Krata z monogramem Marii pochodzi z I ćw. XVIII w.

Kaplica Aniołów Stróżów dawniej Męki Pańskiej (?), zwana kaplicą Waltkontów albo Zarembów, później Kislingów następnie Pernusów i wreszcie Mączyńskich, mieści się ponad kruchtą południową. Ufundowana została w 1435 roku przez Mikołaja Langa z Czyrli.

W kaplicy znajduje się tryptyk przedstawiający legendę św. Stanisława oraz barokowy obraz przedstawiający Anioła Stróża prowadzącego dziecko.

Ściany i sklepienie kaplicy pokrywa polichromia wykonana na początku XIX wieku.