i Dowiedz się więcej o projekcie
Nawiguj do zabytku

Konkatedra p.w.
Najświętszej Marii Panny, św. Jana Chrzciciela
i św. Faustyna biskupa
w Kamieniu Pomorskim

scroll to
explore

Wirtualny spacer

Pomnik
Historii

Katedra kamieńska – podróż przez 900 lat chrześcijaństwa na Pomorzu Zachodnim

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 25 sierpnia 2005 roku zespół katedralny w Kamieniu Pomorskim, stanowiący wyodrębnioną całość w układzie miasta, pierwotnie otoczoną własnym murem obronnym, został uznany za Pomnik Historii.

Jego najcenniejszym obiektem jest wzniesiona w centrum osady biskupiej katedra, która należy do najstarszych i najcenniejszych zabytków Pomorza Zachodniego.

O jej wyjątkowości decyduje architektura wysokiej klasy, ze stanowiącym ewenement w architekturze nie tylko regionu, ale całej Polski, wirydarzem otoczonym krużgankami – właściwym dla założeń klasztornych, nie katedralnych.

O klasie obiektu decydują także zachowane elementy wyposażenia, wśród których najsłynniejsze są unikatowe barokowe organy. Zgromadzone we wnętrzu świątyni dzieła sztuki przechowują pamięć różnych wyznań i kultur, które współtworzyły tożsamość pomorską, ilustrują zarówno historię całego regionu, jak i losy kamieńskiej świątyni, która od ponad 800 lat jest siedzibą biskupstwa, zachowując jednorodność funkcji pomimo zawieruch dziejowych.

Historia

Czasy budowy
(1176–1534)

24 czerwca 1124 r. do Kamienia Pomorskiego, w którym miał siedzibę książę pomorski Warcisław, dotarł w trakcie swojej misji chrystianizacyjnej, zorganizowanej przez księcia polskiego Bolesława Krzywoustego, biskup bamberski Otton.

Podczas swojego pobytu ufundował kościół pw. św. Jana Chrzciciela, prawdopodobnie na obszarze ówczesnej posiadłości książęcej. Na jego miejscu 152 lata później – 15 sierpnia 1176 uroczyście wmurowano kamień węgielny pod budowę katedry dla przeniesionego ze zniszczonego w wyniku najazdu duńskiego Wolina  biskupstwa pomorskiego, utworzonego w 1140 r. Kamień był wówczas jednym z najstarszych miast Pomorza i prężnie rozwijającym się ośrodkiem osadniczym.

Nową katedrę, będącej pierwszą monumentalną budowlą murowaną we wschodniej części księstwa pomorskiego, rozpoczęto wznosić dzięki fundacji księcia pomorskiego Kazimierza I. Jej budowa trwała od ostatniej ćwierci XII do połowy XIV w., gdyż kilkakrotnie była przerywana zniszczeniami powodowanymi najazdami wojsk brandenburskich (1263, 1273, 1308).  W pierwszym etapie (od 1175 r. do rządów biskupa Hermana von Gleichena w 2. poł. XIII w.) wybudowano w stylu romańskim prezbiterium z transeptem. Do zasadniczego korpusu dobudowano na początku XIII w. kaplicę biskupią,  a w latach 1230–1250 kruchtę południową. Drugi etap trwający do roku 1370 przyniósł powstanie naw i wirydarza, kaplicy południowej i wieży już w stylu gotyckim.

KamPom-Kat_prezbiterium gigapanorama

Nowożytne
dzieje katedry
(1534–XVIII w.)

Ruch reformacyjny w diecezji, za którym opowiedzieli się książęta pomorscy Barnim IX i Filip I, rozpoczął się już w latach 20. XVI w.  W tym okresie biskupem diecezji kamieńskiej był wywodzący się z pomorskiego rodu Erazm von Manteuffel (1521–1544).

Nie godząc się z postanowieniami sejmu trzebiatowskiego wprowadzającego luteranizm jako religię panującą w państwie Gryfitów (1534), biskup rozpoczął zabiegi dyplomatyczne o niedopuszczenie do realizacji jego decyzji. Po jego śmierci w 1544 r. były jeszcze podejmowane próby rekatolizacji diecezji, która przetrwała kolejne sto lat pod zarządem protestanckich duchownych. Z katolickiej organizacji diecezji pozostała kapituła i jej posiadłości, które przetrwały jako odrębne terytorium, zwane księstwem, do 181O r. Od połowy XVI w. biskupów kamieńskich wyłaniano spośród książąt pomorskich, którzy rezydowali poza Kamieniem.

W katedrze, jak w większości kościołów pomorskich, przez dłuższy czas po przyjęciu reformacji nie wprowadzano drastycznych zmian w wystroju i urządzeniu wnętrza. Wiadomo, że w 2 poł. XVI w. wykonano nowe organy, wybudowano nowy chór muzyczny i naprawiono zegar wieżowy.

Większe zmiany przyniósł dopiero pożar z 1630 r., wywołany działaniami wojny 30-letniej. W katedrze spaliła się wieża, dzwony, dach nad nawami, oraz część wyposażenia,  m.in. organy i zapewne wiele drewnianych ołtarzy. Odbudowę przeprowadzono w latach 1649–1650, wznosząc nową wieżę na miejscu spalonej, a nad całą katedrą zakładając nowe dachy. Odnowiono też wnętrze, zamalowując część średniowiecznych polichromii.

Ożywienie działalności budowlanej w katedrze miało miejsce za czasów ostatniego biskupa kamieńskiego z rodu Gryfitów (po kądzieli) księcia Ernesta Bogusława von Croy (1637–1650). Książę, z uwagi na ustalenia pokoju westfalskiego, kończącego wojnę 30-letnią, przyznającego ziemie biskupstwa kamieńskiego elektorom brandenburskim, 26 listopada 1650 r. zrzekł się tytułu i wszelkich praw do biskupstwa za odszkodowaniem i przyrzeczeniem prepozytury w kapitule kamieńskiej. Książę większość odszkodowania przeznaczył na sfinansowanie w latach 1669–1684 do wnętrza katedry szeregu nowych i cennych dzieł wyposażenia, uzupełniając tym samym ubytki powstałe w XVI i w 1 połowie XVII w. Z fundacji księcia powstały wówczas: organy, ambona, lektorium, krata w lektorium, ołtarz główny w lektorium „Ecce Homo”. W trakcie prac, w ramionach transeptu wbudowano empory, przeorientowano oś kultową katedry ustawiając ławki wokół ambony, oraz kolejny już raz pomalowano wnętrze. W 1686 r. pod zachodnią częścią zakrystii Gebhard Rabener zbudował kryptę rodową.

W drugiej poł. XVII stulecia rozebrano południowe skrzydło krużganka, nad skrzydłem północnym nadbudowano piętro w konstrukcji ryglowej, które istniało do lat 80. XIX w. Krużganki zostały zaadaptowane na pomieszczenia szkolne.

Czas przekształceń
(1810–1945)

Znaczące przekształcenia architektury nastąpiły w XIX w. Wpływ na to miały likwidacja w 1810 r. kapituły katedralnej i struktur księstwa biskupiego oraz przeorganizowanie świątyni na potrzeby wyznania unijno-ewangelickiego.

W 1803 r. uległa poważnemu uszkodzeniu wieża katedralna. W wyniku uderzenia pioruna zawaliły się barokowa latarnia i hełm, których już nie odbudowano, pokrywając wieżę niskim, czterospadowym dachem. W 1812 r. zamknięto cmentarz przykatedralny, a we wnętrzu świątyni ostatni pochówek odbył się osiem lat wcześniej.

W latach 1847–1849 przeprowadzono pod nadzorem prowincjonalnego konserwatora zabytków Ferdynanda von Quast remont świątyni, który objął m.in. przebudowę wieży w stylu neogotyckim, rozebranie przybudówki kruchty południowej, wymianę fryzów na elewacjach korpusu nawowego, zmianę portalu z ostrołukowego na półkolisty, wymianę pokrycia dachów. We wnętrzach usunięto empory z naw bocznych, skuto tynki ze ścian, zasypano komory grobowe pod posadzkami, płyty nagrobne przeniesiono do krużganków, założono nowe posadzki, ściany otynkowano grubymi tynkami z mielonej cegły i pomalowano w sposób imitujący lico ceglane.

Na życzenie cesarza Wilhelma I rozpoczęto w 1881 r. obszerny remont mocno zniszczonych krużganków – wzmacniając elewacje, rozbierając konstrukcje szachulcowe, wymieniając dachy, zamurowując wykute w XVIII w. okna, kładąc nowe posadzki, rekonstruując na wzór pierwotny przezrocza arkad  i zniszczone partie sklepień.

Na przełomie wieków zainstalowano w świątyni elektryczność, ogrzewanie podłogowe niszcząc jednocześnie znajdujące się tam komory grobowe. Podczas I wojny światowej kościół stracił dzwony i piszczałki organowe z XIX w., które przetopiono na potrzeby wojenne.

W 1934 r. rozpoczęto kolejny duży remont świątyni. Pracami kierowali Walter Ohle i Gerhard Bronisch. W ich ramach rozebrano górną kondygnację wieży uszkodzoną w 1865 r. i na jej miejscu zbudowano nową, o formach modernistycznych, w wyniku skrupulatnych badań architektonicznych wschodniej części katedry odkryto wiele zasłoniętych w XVII i XVIII w. rozwiązań konstrukcyjnych, detali architektonicznych, a także fragmenty średniowiecznych polichromii. Odkryto m.in. absydę przy wschodniej ścianie południowego transeptu, spiralną klatkę schodową w jego wschodniej ścianie.

Pod koniec II wojny światowej, gdy front zbliżał się do Kamienia dzieła sztuki ze skarbca katedralnego zostały wywiezione w nieznanym kierunku. Dotąd pozostają nieodnalezione.

Katedra katolicka
(1945–2022)

Po zakończeniu działań wojennych świątynia ponownie stała się katolickim kościołem parafialnym pw. Najświętszej Marii Panny, św. Jana Chrzciciela i św. Faustyna. Jej rekoncyliacji dokonał 16 września 1945 r. ks. Henryk Kulikowski.

Miesiąc wcześniej kardynał August Hlond, arcybiskup Gniezna i Poznania, Prymas Polski  ustanowił polskich administratorów apostolskich na przyznanych Polsce po II wojnie światowej terenach północnych i zachodnich, m.in. Pomorza Zachodniego. Weszły one w skład Administracji Apostolskiej Kamieńskiej. Po dwudziestu siedmiu latach, 28 czerwca 1972 r. papież Paweł VI podjął decyzję o powołaniu czterech nowych diecezji w Polsce.

Olbrzymią administrację podzielił na trzy diecezje: gorzowską, koszalińsko-kołobrzeską i szczecińsko-kamieńską. Świątynia kamieńska została wówczas podniesiona do rangi konkatedry diecezji. W 1979 r. biskup Kazimierz Majdański powołał do działania Kapitułę Kolegiacką w Kamieniu Pomorskim.

Papież Jan Paweł II 24 marca 1992 roku ustanowił arcybiskupstwo szczecińsko-kamieńskie, a kościół pw. Najświętszej Marii Panny, św. Jana Chrzciciela i św. Faustyna otrzymał rangę konkatedry archidiecezji.

Od wielu lat proboszcz parafii św. Ottona ks. Dariusz Żarkowski pozyskuje środki na remont i konserwację konkatedry od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Samorządu Województwa Zachodniopomorskiego.

900 lat chrześcijaństwa
na Pomorzu Zachodnim

O wyjątkowości katedry kamieńskiej decyduje architektura wysokiej klasy, ze stanowiącym ewenement w architekturze nie tylko regionu, ale całej Polski, wirydarzem otoczonym krużgankami – właściwym dla założeń klasztornych, nie katedralnych. O klasie obiektu decydują także zachowane elementy wyposażenia, wśród których najsłynniejsze są unikatowe barokowe organy.

1121/22

Najazd księcia polskiego Bolesława Krzywoustego na Pomorze, w wyniku którego książę pomorski Warcisław uznaje zwierzchność Polski nad swoim władztwem; wśród warunków pokoju jest przyjęcie chrześcijaństwa przez ludność księstwa Gryfity.

1124

Pierwsza wyprawa chrystianizacyjna biskupa Ottona z Bambergu; chrzest mieszkańców Kamienia i okolicznych miejscowości; fundacja kościoła pw. św. Jana Chrzciciela.

1140

Powołanie biskupstwa pomorskiego podległego bezpośrednio papieżowi z siedzibą w Wolinie.

1173

Najazd duński niszczy zabudowę Wolina, zapada decyzja o przeniesieniu siedziby biskupa do bezpieczniejszego Kamienia.

1176

Położenie kamienia węgielnego katedry przez biskupa Zygfryda na terenie podarowanym przez księcia Kazimierza I.

l. 80 XII w.

Rzeczywiste rozpoczęcie prac przy budowie prezbiterium.

1185

Atak wojsk króla duńskiego Kanuta VI na Kamień; wobec groźby zniszczenia miasta i „kościołów” (katedry i zapewne kościoła św. Idziego) duchowni kamieńscy wybłagali zaprzestanie działań wojennych.

1188

Akceptacja przeniesienia siedziby przez Rzym, bullą egzempcyjną papieża Klemensa III; od tego też roku pomorska diecezja, porządkowana bezpośrednio Rzymowi, zaczęła być nazywana kamieńską.

XII-XIII w.

Wznoszenie nawy poprzecznej (transeptu) i kaplicy biskupiej (książęcej?).

1263, 1273

Najazdy wojsk brandenburskich na Kamień– spalone miasto i częściowo katedra.

XIII/XIV w.

Odbudowa zniszczonej wschodniej części katedry i początek budowy naw i wirydarza.

1306/8

Zniszczenie katedry przez wojska brandenburskie, uszkodzone zostają sklepienia prezbiterium, kaplicy biskupiej i armarium (późniejszy kapitularz) – pomieszczenia na księgi, naczynia i szaty liturgiczne.

1311

Pierwsza wzmianka o istnieniu ołtarza św. Mikołaja (ufundowanego najprawdopodobniej przez proboszcza Jana von Kolberg) w pobliżu Domo Capitulari (czyli zapewne skryptorium i archiwum) – obecnego skarbca katedralnego.

1320

Źródła wymieniają ołtarz św. Wawrzyńca w „starym chórze” (prezbiterium).

1321

Biskup Konrad IV odkupuje od książąt pomorskich prawa zwierzchnie do ziemi kamieńskiej i miasta.

Po 1321

Wybudowanie obwarowań chroniących katedrę i osiedle katedralne.

1322

Wymieniony ołtarz św. Jakuba, umieszczony w „starym chórze”.

1324

Wymieniony ołtarz św. Jana „in portico” (w kruchcie południowej); w katedrze istnieją już organy.

1332

Prośba biskupa kamieńskiego Fryderyka o przeniesienie siedziby biskupstwa z Kamienia do Białoboków; uzasadnieniem prośby jest być zły stan zachowania katedry i zabudowań kapitulnych po najeździe Brandenburczyków z 1306 r.

1369

Wzmianka o ołtarzu w zachodniej części katedry, co potwierdza istnienie korpusu nawowego.

1380

Wzmianka o ołtarzu św. Marcina.

1383

Wzmianka o ołtarzu (o nie znanym wezwaniu) w skryptorium ( które mieściło się na piętrze nad krużgankiem wschodnim).

1388

Wzmianka o kaplicy ufundowanej przez wikarego Dietricha Sasse.

1389

Wzmianka o ołtarzu " super ambone" (lektorium).

1391

W dokumentach pojawia sie ołtarz Virginis de compassione II retro ambone (w chórze za lektorium).

1394

Informacja o ołtarzu św. Katarzyny w prezbiterium.

1395

Wzmianka o kaplicy ufundowanej przez Heinricha Hoppnera.

1409

Wzmianka o kaplicy św. Barbary.

1428

Gerhard Lepel funduje ołtarz do kaplicy w pobliżu kaplicy św. Jana Chrzciciela; od tej pory nazywana kaplicą Lepela.

1432

Wzmiankowany ołtarz św. Marii Magdaleny" in armario" (kapitularz).

1433

Wzmianka o organiście i organach.

1438

Wzmiankowana jest kaplica NMP ufundowana przez Małgorzatę Metutzer.

XV w.

Wymieniane są następne ołtarze: św. Anny, św. Tomasza, św. Jana Chrzciciela, św. Marii Magdaleny, Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, ołtarze: Ciała Chrystusa, św. Piotra i św. Jerzego oraz Johannesa Tylen.

1464

W kronice szczecińskiej zostaje odnotowane, iż pomorscy książęta odbudowali katedrę kamieńską po pożarze (1306).

1485

Fundacja organów przez biskupa Benedykta Wallensteina.

XV w.

Powstają murowany dwór biskupi i dom dziekana.

1534

Wprowadzenie luteranizmu jako religii panującej w księstwie Gryfitów.

1544

Śmierć ostatniego katolickiego biskupa kamieńskiego Erazma von Manteuffel.

1630

Pożar niszczy miasto i osiedle katedralne; zostaje spalona wieża, dach nad nawami, organy z 1485 r. i część wyposażenia.

1650

Książę Ernest Bogusław von Croy zrzeka się tytułu biskupa kamieńskiego, ale zostaje utrzymana kapituła, której prepozytem pozostaje książę.

1669–1684

Szereg fundacji księcia von Croy dla świątyni – organy, krata lektorium i ołtarz główny w lektorium, ambona; wbudowanie empor w ramionach transeptu.

2 poł. XVII w.

Rozbiórka południowego skrzydła krużganka, nadbudowanie piętra skrzydła północnego w konstrukcji ryglowej na potrzeby szkoły.

1787–1837

Remont organów.

1803

Poważne uszkodzenie wieży w wyniku uderzenia pioruna.

1804

Ostatni pochówek we wnętrzu katedry.

1810

Rozwiązanie kapituły kamieńskiej.

1812–1945

Katedra pełni funkcję kościoła parafialnego gminy unijno-luterańskiej.

1847-1849

Gruntowny remont świątyni pod kierunkiem konserwatora pomorskiego Ferdynanda von Quasta.

1850

Uroczyste poświęcenie świątyni po remoncie.

2 poł. XIX w.

Przebudowa wieży według projektu berlińskiego architekta Sollersa

1852

Montaż 5 witraży w oknach absydy prezbiterium z fundacji króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV.

1865

Uderzenie pioruna częściowo niszczy wieżę.

1873

Wykonanie nowego portalu z prezbiterium do kapitularza na wzór portalu kaplicy biskupiej.

1877

Przeniesienie szkoły z krużganka do nowego budynku.

1881–1882

Remont krużganków.

1898

Założenie elektryczności.

1912

Założenie ogrzewania pod podłogą.

1916

Przetopienie na cele wojenne dzwonów z XIX w. i piszczałek organów.

1934

Rozpoczęcie kolejnego remontu świątyni kierowanego przez Waltera Ohlego i Gerharda Bronischa.

1945

Wywiezienie zbiorów skarbca katedralnego do Benic, dalsze losy nieznane.

1945

Rekoncyliacja katedry na katolicki kościół parafialny przez ks. Henryka Kulikowskiego.

1945

Wykonanie ołtarza w kaplicy Lepelów dla obrazu Ukrzyżowanego Zbawiciela z Matką Bolesną pod krzyżem, przywiezionego z kościoła brzozdowieckiego (pow. Złoczów w archidiecezji lwowskiej) w 1746 r., uznanego przez arcybiskupa lwowskiego za cudowny.

1948

Odzyskanie części wywiezionego w 1945 r. wyposażenia katedry, w tym ołtarza głównego.

1960

Odnowienie polichromii na sklepieniu zakrystii.

1961

Przeniesienie nastawy ołtarza głównego lektorium do nawy bocznej.

1962

Proboszczem zostaje ksiądz Roman Kostynowicz.

1962–1964

Prace badawcze prowadzone przez zespół Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; przeprowadzenie szeregu prac konserwatorskich.

1964

Inauguracja trwającego do dziś Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej i Kameralnej.

1972

Utworzenie diecezji szczecińsko-kamieńskiej, świątynia kamieńska uzyskuje tytuł konkatedry.

l. 70. XX w.

Konserwacja organów.

1986

Uruchomienie Muzeum Katedralnego w pomieszczeniach nad krużgankiem wschodnim.

Architektura

Architektura wysokiej klasy
z wirydarzem
otoczonym krużgankami

Masywna bryła romańsko-gotyckiej katedry, wzniesionej z cegły i kamieni granitowych w formie trójnawowej bazyliki, zajmuje centralną część założenia osady biskupiej, po wschodniej stronie starego miasta.

Złożona bryła świątyni należy do najokazalszych budowli sakralnych na terenie Pomorza Zachodniego – długość kościoła bez wieży to 57,7 m, długość transeptu wynosi 32,2 m, zaś wysokość do sklepień prezbiterium 18,7 m.

Najstarsza, wschodnia elewacja katedry (prezbiterium z absydą i transept) prezentuje wysokiej klasy architekturę, zdobioną bogatym i zróżnicowanym detalem. Pierwsza powstała partia kamienna, dolna część północnego ramienia transeptu z romańskim portalem o archaicznej uskokowej formie, masywnych ościeżach i półkolistych arkadach, w ścianie północnej. Przy portalu w południowym skrzydle transeptu także zachowały się ślady kamiennych podwalin. Prawdopodobnie najazd duński w 1185 r. przerwał budowę, wznowioną przez inny warsztat już nie w kamieniu a w cegle. Powstała wówczas dolna partia południowego ramienia transeptu wraz z portalem. Kolejna strzecha budowlana (prawdopodobnie sprowadzona z Lubeki) wznosiła, wykorzystując inne rozwiązania techniczne niż poprzednicy, kaplicę biskupią (zakrystię), dokończyła budowę południowego transeptu. W fazie tej pojawiły się w architekturze katedry elementy wczesnogotyckie – ostrołukowe formy okien, sklepienia krzyżowo-żebrowe, elewacje zdobione pasami jasnych cegieł. W 2 poł. XIII w. nastąpiło ukończenie górnych partii prezbiterium, absydy i północnego ramienia transeptu oraz przesklepienie wnętrz.

Na przełomie XIII i XIV w. wybudowano prawdopodobnie kapitularz po południowej stronie prezbiterium, a także rozpoczęto budowę wirydarza, który został otoczony z trzech stron krużgankami o ostrołukowych, szerokich przezroczach, zdobionych maswerkami. Wirydarze przy katedrach spotykane są głównie na terenie Niemiec, kamieński jest jedynym występującym w Polsce. Jeszcze w XIV w. nad wschodnim krużgankiem nadbudowane zostało piętro z czterema salami, na ścianach których zachowały się pod tynkiem średniowieczne polichromie. W pomieszczeniach tych znajdowało się pierwotnie skryptorium, obecnie zajmuje je Muzeum Katedralne.

Wznoszony do 1 ćw. XV w. korpus nawowy, choć nawiązuje w rozwiązaniu rzutu w systemie wiązanym i bazylikowej przestrzeni do założeń dwunastowiecznego architekta, został zrealizowany  już w stylu gotyckim i późnogotyckim po dłuższej przerwie w budowie. Korpus otrzymał formę trzynawowej i trzyprzęsłowej bazyliki w systemie wiązanym, w którym jednemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa kwadratowe przęsła naw bocznych. Wraz z korpusem powstała wieża, wzmiankowana jednak dopiero w 1519 r., obecnie mająca charakter neogotycki.  Nie wiadomo, jak wyglądała pierwotnie, gdyż ulegała wielokrotnie przebudowom. Zachowały się z niej jedynie fragmenty elewacji południowej i północnej oraz spiralna klatka schodowa w północno-wschodnim narożniku.

W XV w. dokonano przebudowy nawy południowej, wznosząc ją w stylistyce późnogotyckiej, co widoczne jest m.in. w parawanowym szczycie z maswerkową dekoracją, wykonaną z glazurowanych cegieł oraz umieszczonym w drugim przęśle elewacji portalu. W narożnik nawy i transeptu wstawiono kwadratową kaplicę Lepela, pierwszy raz wspomnianą w dokumentach w roku 1425.

Pierwotna wieża zachodnia nie miała wejścia do świątyni, ale wchodziło się do niej przez portale w transepcie oraz przez gotycki portal w nawie południowej. Obecny kształt wieży powstał w wyniku przebudowania w latach 1934–1939 konstrukcji wybudowanej w XIX w.

Wnętrze katedry

Korpus nawowy otrzymał formę trzynawowej i trzyprzęsłowej bazyliki w systemie wiązanym, w którym jednemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa kwadratowe przęsła naw bocznych, z alternacją przypór: masywne wieloboczne filary częściowo wtopione w ściany zastosowane naprzemiennie ze smukłymi ośmiobocznymi. Forma tych filarów oraz ostrołukowe arkady, a także skromny detal architektoniczny odróżniają korpus od części prezbiterialnej, która otrzymała filary w formie podwójnych półkolumn.

Prezbiterium zostało nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a absyda  konchowym z szerokimi żebrami wspartymi na trójkątnych konsolach. Nawa główna, północna oraz trzy przęsła transeptu otrzymały sklepienia krzyżowo-żebrowe, a nawa południowa gwiaździste, czterowierzchołkowe.

W dolnej, cokołowej partii ścian nawy południowej wykonano po dwie ostrołukowe nisze, w których mogły być ustawiane ołtarze – w katedrze notowano ich dwadzieścia dwa. Nad niszami wycięto arkady, w których umieszczono okna, uzyskując w ten sposób efekt większej plastyki ścian niż w nawie głównej.

Zakrystia, będąca prawdopodobnie pierwotnie kaplicą biskupią otrzymała portal z rzeźbami prowadzący z prezbiterium do wnętrza, a w środku  malowidła na sklepieniu, wsporniki z postaciami atlantów oraz z ceramicznymi maskami z głowami ludzi i zwierząt, które zestawiono na zasadzie opozycji dobra i zła. Jeden ze wsporników zdobi głowa kobiety o twarzy okolonej podwiką, z diademem na głowie  – być może księżnej Anastazji, wdowy po księciu pomorskim Bogusławie I i córki księcia wielkopolskiego Mieszka Starego.

Katedra słynęła
z bogatego wyposażenia
z różnych okresów jej istnienia

Część z nich została usunięta w trakcie zmian dokonywanych podczas remontów katedry w XVIII i XIX w. W katedrze pozostały jednak rozmaite elementy jego wyposażenia, z których najstarsze są romańska i gotycka rzeźba architektoniczna (portale, wsporniki) oraz pozostałości XIV-wiecznych polichromii figuralnych.

Z okresu średniowiecza zachowały pochodzą także: późnogotycki ołtarz główny, dwa drewniane krucyfiksy, rzeźba z przedstawieniem Jana Ewangelisty, dwie kamienne chrzcielnice oraz 12 kamiennych płyt nagrobnych biskupów i innych dostojników kościelnych.

Nowożytne wyposażenie, z okresu luterańskiego w dziejach świątyni, reprezentują elementy barokowe, fundowane w latach 1669-1685 przez ostatniego nominalnego biskupa katedry, księcia Ernesta Bogusława von Croy, a wśród nich słynne organy z prospektem bogato zdobionym rzeźbami i polichromiami o symbolicznej wymowie, wysławiającymi zarówno Boga, jak i fundatora. Wysoka klasa instrumentu zadecydowała o wyborze Kamienia Pomorskiego na miejsce międzynarodowych festiwali muzyki organowej, które organizowane są coroczne od 1965 r.

Do barokowego wyposażenia należą ponadto: ambona, krata okalająca chrzcielnicę, krata lektorium, ołtarz Ecce Homo, grupa Ukrzyżowania. W katedrze eksponowane są również ołtarze, rzeźby i obrazy przeniesione tu po 1945 r. z innych pomorskich kościołów, a także przywiezione przez mieszkańców podlwowskich Brzozdowiec i ofiarowywane katedrze.

Obecnie katedra ma tylko cztery ołtarze (dwa z nich pochodzą z innych kościołów – św. Mikołaja w Kamieniu i z Trzęsacza), a w okresie największego rozkwitu notowano w świątyni dwadzieścia dwa ołtarze.

Część dawnego wyposażenia znajduje się w innych kościołach: gotycka ambona w kościele filialnym w Kozielicach, dawny główny ołtarz z XIV w. od roku 1983 w katedrze szczecińskiej. Krucyfiks z 1270 r. jest obecnie prezentowany na ekspozycji średniowiecznej sztuki pomorskiej Muzeum Narodowego w Szczecinie. Zaś w zbiorach Książnicy Pomorskiej w Szczecinie znajduje się inkunabuł z kamieńskiej biblioteki katedralnej.

Organy

Muzyczna
oprawa
liturgii

Pierwsze organy dla katedry kamieńskiej zostały ufundowane 1332 r. Kolejny instrument trafił do świątyni w 1485 r. z fundacji biskupa B. Wallensteina. Po przejęciu władzy biskupiej przez pierwszego ewangelickiego biskupa Bartholomäusa Suave, w 1580 roku został zbudowany przez kamieńskich organmistrzów, kolejny instrument, który służył wiernym do 2. połowy XVII w.

W 1669 r. książę Ernest Bogusław  von Croy, ostatni tytularny biskup kamieński z rodu Gryfitów, namiestnik elektora brandenburskiego na Pomorzu oraz prezbiter kapituły kamieńskiej powierzył organomistrzowi Fryderykowi Breyerowi ze Szczecina wykonanie nowych organów dla katedry. Z nieznanych bliżej powodów Breyer nie dokończył budowy. Prace nad instrumentem kontynuował Michael Berigel ze Szczecina. Koszt budowy oszacowano na cztery tysiące talarów. Przy budowie wykorzystano 163 piszczałki, 57 funtów cyny i 3 jarzma drewna ze starego instrumentu. Organy o wysokości 13 metrów i szerokości 9 metrów, posiadały 39 rejestrów rozdzielonych na trzy manuały i pedał, zaś niezbędnego do gry powietrza dostarczało pięć klinowych miechów. W grudniu 1672 roku po raz pierwszy zabrzmiało w katedrze Te Deum Laudamus wykonane na nowym instrumencie o imponującym brzmieniu.

Organy otrzymały barokowy prospekt, nad którym do 1684 r. pracowali m.in. Johann Grundmann z Frankfurtu nad Odrą (autor rzeźb), Martin Edelberg (malarz ornamentacji prospektu) oraz Johann Schmidt (autor polichromii i złoceń). Zgodnie z barokowymi założeniami, instrument podzielono  na cztery samodzielne części. Główny człon i nad nim mniejszy wkomponowane są w środkową bryłę prospektu. Głosy pedałowe zostały umieszczone w dwóch bocznych wieżach, pomiędzy nimi natomiast na balustradzie umieszczono pozytyw.

Malarstwo

Polichromie

Zapewne pierwotnie całe sklepienia i ściany świątyni zdobiły polichromie. Jednakże po pożarze katedry w 1630 r. zostały w większości zamalowane, a podczas remontu w poł. XIX w. ponownie zostały pokryte grubą warstwą tynku. Kilka fragmentów, które można obecnie zobaczyć w katedrze zostało odkrytych podczas prac renowacyjnych w l. 1938–1940 lub w latach 60. XX w.

Do najcenniejszych należą późnoromańskie polichromie ornamentalne w dawnej kaplicy biskupiej (obecnie pełniącej funkcję zakrystii), wczesnogotyckie: scena Ukrzyżowania i dekoracja ornamentalna w absydzie, dekoracja roślinna sklepienia prezbiterium symbolizująca rajski ogród, „Chrystus Tronujący” na sklepieniu nawy głównej oraz malowidła figuralne (Zwiastowanie, Narodzenie Chrystusa, Pokłon Trzech Króli, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie) w jednej z sal skryptorium, zajmowanych obecnie  przez Muzeum Katedralne.

Zbiory
Malarstwa

Zbiory malarskie katedry tworzą też portrety osób związanych z Kamieniem Pomorskim i katedrą – prepozytów i ich rodzin, pochodzące z epitafiów i grobowców, które w poł. XIX w. w ramach odtwarzania form „czystych stylowo” gotyckich zostały usunięte z przestrzeni świątyni, a obecnie prezentowane są na ekspozycji muzealnej.

Na północnej ścianie prezbiterium umieszczono dwa obrazy przypisywane warsztatowi Lucasa Cranacha Starszego „droga na Golgotę” i „Ukrzyżowanie”, datowane na 1527 r., które przeniesiono do katedry w latach 60. XX w., gdyż pierwotnie stanowiły wyposażenie kościoła w Sielsku. W ołtarzu bocznym, dawniej umieszczonym w centrum lektorium, znajduje się obraz namalowany w 1684 r. przez stargardzkiego malarza Dawida Redtela na podstawie dzieła Rembrandta „Ecce Homo”.

Zbiory malarstwa dopełniają przedstawienia symboliczne z XVII–XVIII w. znajdujące się na ambonie i kracie lektorium oraz pochodzące z płycin ambon lub empor różnych kościołów na Pomorzu Zachodnim, a także postaci muzykujących kobiet zdobiące prospekt organowy.

Rzeźba

Świętych
obcowanie

Najstarszymi elementami we wnętrzu są romańska i gotycka rzeźba architektoniczna (portale, wsporniki). Bardzo cennym zabytkiem są, obecnie znajdujące się w kruchcie, terakotowe rzeźby romańskie z połowy XII w., przedstawiające Adorację Baranka.

Z okresu średniowiecza pochodzą także: późnogotycki ołtarz główny, dwa drewniane krucyfiksy, rzeźba z przedstawieniem Jana Ewangelisty. Nowożytne wyposażenie, z okresu luterańskiego w dziejach świątyni, reprezentują elementy barokowe, fundowane w latach 1669-1685 przez księcia Ernesta Bogusława de Croy. Najdoskonalszym z nich są słynne organy z prospektem bogato zdobionym rzeźbami  o symbolicznej wymowie, wysławiającymi zarówno Boga, jak i fundatora. Do barokowego wyposażenia należą ponadto: ambona, ołtarz Ecce Homo, grupa Ukrzyżowania. W katedrze eksponowane są również ołtarze i rzeźby przeniesione tu po 1945 r. z innych pomorskich kościołów.

Skarbiec

Skarbiec

Chlubą katedry był jej skarbiec, w którym przechowywano wiele cennych dzieł sztuki, gromadzone przez całe wieki. Na jego zbiory składały się naczynia liturgiczne, relikwiarze, pierwotnie znajdujące się na ołtarzach, figurki z różnych cennych surowców – bursztynu, złota, srebra, szaty liturgiczne.

Najstarszy znany spis zawartości skarbca – z 1499 r. – wymienia m.in. relikwiarz w kształcie głowy z relikwiami św. Faustyna, 31 srebrnych i złoconych krucyfiksów, 11 kielichów, w tym podarowany przez księcia Barnima III (przed 1300 – 1368). W następnym, sporządzonym kilkadziesiąt lat później, uzupełniono go o kilka naczyń kościelnych wykonanych ze strusich jaj czy orzechów kokosowych, pewną liczbę ampułek na oleje z kryształu i srebra, a także relikwii. Los części tych przedmiotów (monstrancji, relikwiarzy, krucyfiksów, złotych figurek) jest nieznany, gdyż zniknęły ze skarbca między 1535 a 1792 r. Być może przejęli je tytularni biskupi kamieńscy – pomorscy książęta, a być może zostały zrabowane. Część skarbca przejęli także królowie pruscy.

W 1945 r. postanowiono wobec nadciągania frontu ewakuować cenne dzieła sztuki zgromadzone w skarbcu katedralnym do kościoła w Benicach. Niestety obiekty te zaginęły i w większości dotąd nie zostały odnalezione.

O projekcie

Promocja Kultury

Nazwa programu: Kultura Cyfrowa.

Nazwa zadania: Cyfryzacja katedry kamieńskiej – podróż przez 900 lat chrześcijaństwa na Pomorzu Zachodnim.

Wartość dofinansowania: 177 000 zł.

Wartość całkowita: 277 900 zł.

Opis zadania: Celem podstawowym projektu jest wierne, cyfrowe, trójwymiarowe i wirtualne odtworzenie architektury konkatedry w Kamieniu Pomorskim (z zewnątrz i wewnątrz) oraz wybranego zbioru 50 zabytków ruchomych (malarstwa, rzeźby, rzemiosła artystycznego, kowalstwa, w oparciu o najnowsze technologie pomiarowo-wizualizacyjne i mix wirtualnej rzeczywistości oraz udostępnienie wyników i wiedzy o tym unikatowym zasobie. Niemal 900 lat temu, w 1124 r. św. bp. Otton z Bambergu na prośbę polskiego księcia Bolesława Krzywoustego ochrzcił ludność Pomorza, dając początek biskupstwu kamieńskiemu. W 1176 r. rozpoczęto budowę katedry. To najstarsza i najcenniejsza budowla sakralna pobrzeża Bałtyku, ze wschodnią częścią o cechach romańskich i wczesnogotyckich, z wirydarzem i wieżą. Katedra – Pomnik Historii jest unikatowym zabytkiem pełnym dzieł sztuki, stanowiąc egzemplifikację historii i dumy narodowej w sferze materialnej i duchowej.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.