Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Świętej Lipce
explore
Wstęp
Częstochowa
Północy
Święta Lipka to niewielka miejscowość znana już od XV w. jako cel licznych pielgrzymek. Położona jest w pobliżu Kętrzyna nad jeziorem Dejnowa. Kościół Najświętszej Maryi Panny znajduje się w miejscu poprzednio istniejących dwóch kaplic – pierwszej z ok. 1400 r. i drugiej wybudowanej w 1619 r. z inicjatywy sekretarza królewskiego Stefana Sadorskiego.
Początki kultu Matki Bożej w Świętej Lipce sięgają XIV w., na długo przed powstaniem sanktuarium. Według legendy pewien człowiek skazany na śmierć, był więziony w lochach kętrzyńskiego kościoła. Tam, dzięki natchnieniu Matki Bożej, wyrzeźbił w drewnie figurkę Madonny z Dzieciątkiem. Po wykonaniu rzeźby został uwolniony, a figurkę umieścił na lipie przy drodze z Kętrzyna do Reszla. Rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem zasłynęła cudami.
Sanktuarium Matki Jedności Chrześcijan w Świętej Lipce, na którego miejscu stały kiedyś dwie kaplice, jest obecnie jednym z ważniejszych i najbardziej znanych sanktuariów maryjnych w Polsce. Świątynia została zabudowana na pograniczu dwóch krain wyznaniowych, katolickiej Warmii i protestanckich Prus Książęcych. Przed rozbiorami, dzięki licznie przybywającym tu pielgrzymkom, została nazwana „Częstochową Północy”.
gigapanorama
Historia
Narodziny
perły
baroku
Sanktuarium pielgrzymkowe w Świętej Lipce jest obiektem o szczególnej wartości dla polskiej kultury oraz lokalnej historii i tożsamości.
Dzisiejszy kościół powstał na miejscu niegdyś istniejących dwóch kaplic maryjnych. Rosnąca liczba pielgrzymów i rozwijający się ruch pątniczy do ufundowanej przez Stefana Sadorskiego w 1619 r. kaplicy, zachęciła jezuitów do budowy dużego kościoła odpustowego. W 1687 r., po wydaniu pozwolenia przez Warmińską Kapitułę Katedralną, biskup M. Radziejowski położył kamień węgielny pod budowę nowego kościoła w Świętej Lipce.
Kontrakty zawarte przez jezuitów z mistrzem murarskim z „królewskiego miasta z Wilna” J. B. Ertlim umożliwiły wzniesienie kościoła w stanie surowym w latach 1688-1693. Jego konsekracji dokonał biskup J. S. Zbąski. W latach 1695-1697 wzniesiono dom zakonny, a w latach 1694-1708 zbudowano krużganki z czterema kaplicami. Budynek został zaprojektowany w oparciu o czeską koncepcję jezuickiego zespołu pielgrzymkowego Świętej Góry w Přibram. Prace architektoniczne trwały z przerwami i zostały zamknięte w 1734 r. Jako ostatnie powstały barokowe hełmy wież oraz zdobiona fasada świątyni.
Część większej historii
Od XVI do XVIII wieku za Świętą Lipką znajdowała się granica państwowa i wyznaniowa, oddzielająca katolicyzm na Warmii od luteranizmu w Prusach Książęcych. Sanktuarium maryjne, ulokowane na pograniczu dwóch odmiennych kultur i religii, miało wpływ również na społeczność protestancką, która doświadczała łask, tak samo jak społeczność katolicka. Działo się to za czasów istnienia kaplicy Stefana Sadorskiego oraz po wybudowaniu jezuickiego założenia barokowego. Przy jego wznoszeniu i upiększaniu pracowali zarówno artyści protestanccy z Królewca, jak i katoliccy z Warmii. Kościół powstał w okresie reformy katolicyzmu i od tego czasu nosi przesłanie otwartości i jedności. W roku 1624 świątynia została powierzona opiece Zakonu Jezuitów.
Majestat
ludzkiej
twórczości
Kościół ma formę trójnawowej bazyliki. Nawa główna zwieńczona jest czteroprzęsłowym korpusem, a nawy boczne ozdobione, wspartymi na kolumnach, emporami. Od zachodu budowla zamknięta jest smukłą fasadą, występującą poza mury lateralne. Jej kwadratowe wieże o wysokości 53 metrów są lekko przesunięte na zewnątrz, w stosunku do osi obu naw bocznych. Całość budowli została zbudowana na planie prostokąta. Dominującym materiałem jest otynkowana cegła.
Kościół zadziwia ogromem i przestronnością wnętrza. Korpus nawowy ma wymiary 24 x 21 metrów, z czego 10 metrów przypada na szerokość nawy głównej; prezbiterium 12 x 8 metrów, przy wysokości sklepienia nawy głównej 19 metrów. Czynnikiem organizującym przestrzeń wewnętrzną budowli jest wysoka i smukła nawa główna, podporządkowująca sobie pozostałe partie wnętrza (wysokość naw bocznych 5,5 metra i empor 3,6 metra). Kościół otacza krużganek na planie prostokąta oraz cztery kaplice narożne na planie kwadratu.
Zabudowania kościelne wpisują się w sformowany około 1573 r. przez św. Karola Boromeusza kanon programu budownictwa kościelnego mówiący, aby kościoły swoją architekturą „wzmacniały efekty ceremonii religijnej, oddziałując nawet na przygodnego widza. […], aby nie tylko wnętrza kościelne były przestrzenne, jasne i kompozycyjnie podporządkowujące się wielkiemu ołtarzowi, ale i fasady okazałe, ozdobione figurami świętych. Skalą i sytuacją dominujące nad otoczeniem”.
Architektura
Zegar
wieżowy
Początkowo nie zamierzano budować zegara wieżowego. Do odmierzania czasu używano zegara słonecznego, który do dziś znajduje się na południowej ścianie kościoła, oznaczony datą 1696.
Dopiero czterdzieści lat później zatroszczono się o zegar mechaniczny. O jego budowie mówią zapisy w księdze rachunkowej. Za budowę mechanizmu odpowiadał zegarmistrz Jan Albrecht z Królewca, który w roku 1736 przyjechał do Świętej Lipki, aby obejrzeć budynek i zrobić pomiary. Mechanizm zegarowy znajduje się na południowej wieży w drewnianej nadbudówce. Trzy obciążniki ołowiane poruszają trzy wałki: jeden należący dla zegara, dwa do dzwonów. Wahadło ma cztery metry długości. Nad jego zaczepem widoczna jest sygnatura mistrza w postaci ozdobnej litery „A” oraz roku 1740.
Jeden mechanizm porusza wskazówkami na czterech tarczach. Tarcze mają trzy metry średnicy, wykonane są z drewna obitego blachą. Ich powierzchnia zasłania frontowe i boczne okna najwyższego piętra obu wież. Na frontowych tarczach znajdują się cyfry arabskie, a na bocznych rzymskie. Oprócz cyfr godzinowych są też cyfry oznaczające kwadranse. Środek każdej tarczy ozdobiony jest promienistym słońcem. Duże wskazówki zegarów zakończone są księżycem, a małe (na odwrotnym końcu) gwiazdą. Cyfry i inne elementy zdobnicze zostały pozłocone w Królewcu przez Ignacego Gurtlera w latach 1738-1739.
Dzwon godzinowy o średnicy 132 centymetrów umieszczony został na wieży północnej. Na wieży południowej znajduje się zegar kwadransowy o średnicy 80 cm. Oba zegary opatrzone są sygnaturą: „me fudit Johan Jacob Dornmann Regiomonti Anno MDCCXXXX”. Cymbały umocowane są nieruchomo, poruszają się tylko młotki, uderzające z góry w krawędź dzwonu.
Krużganki
Kościół otaczają krużganki na planie prostokąta, których częścią są cztery kaplice narożne, wzniesione na planie kwadratu.
Krużganek przylegający do fasady kościoła wzbogacony został rzędami kamiennych posągów na postumentach. Barokowe kościoły o podobnej konstrukcji architektonicznej występują w Polsce dość często, jednak tylko w Świętej Lipce krużganki otaczają cały kościół oraz zawierają cztery kaplice we wszystkich narożach. Niska, szeroka forma krużganków kontrastuje z wysoką bryłą kościoła i stanowi przeciwwagę dla pionowych akcentów fasady. Dzięki temu rozwiązaniu kościół i jego otoczenie tworzą doskonałą kompozycję, świątynia niemal wrasta w krajobraz.
gigapanorama
Stacja I – Jezus na śmierć skazany
3D MODEL
Stacja II – Jezus bierze krzyż na swoje ramiona
3D MODEL
Stacja III – Pierwszy upadek pod krzyżem
3D MODEL
Stacja IV – Pan Jezus spotyka swoją Matkę
3D MODEL
Stacja V – Szymon z Cyreny pomaga dźwigać krzyż Jezusowi
3D MODEL
Stacja VI – Weronika ociera twarz Jezusowi
3D MODEL
Stacja VII – Drugi upadek pod krzyżem
3D MODEL
Stacja VIII – Jezus spotyka płaczące niewiasty
3D MODEL
Stacja IX – Trzeci upadek pod ciężarem krzyża
3D MODEL
Stacja X – Jezus z szat obnażony
3D MODEL
Stacja XI – Jezus do krzyża przybity
3D MODEL
Stacja XII – Jezus umiera na krzyżu
3D MODEL
Stacja XIII – Jezus z krzyża zdjęty
3D MODEL
Stacja XIV – Jezus do grobu złożony
3D MODEL
Ołtarz
Ołtarz
główny
Całą ścianę wschodnią zajmuje największy i najokazalszy ołtarz świątyni. Ma on 19 metrów wysokości i sięga aż do sklepienia bazyliki. Wykonał go w latach 1712-1714 K. Peucker w swojej pracowni w Reszlu. Prace ufundował biskup T. Potocki.
Drewniana konstrukcja ołtarza jest trójkondygnacyjna, złożona z typowych dla późnego baroku elementów architektonicznych i ornamentów. Poszczególne poziomy ołtarza zwężające się ku górze, wypełnione zostały bogactwem rzeźb i obrazów.
Najważniejsze miejsce ołtarza zajmuje cudowny obraz Matki Bożej Świętolipskiej, namalowany w 1640 roku przez B. Pensa. Prostokątny obraz na płótnie osłonięty jest srebrną sukienką wykonaną w latach 1719-1720 przez złotnika Samuela Grewe z Królewca. Ten sam artysta wykonał również srebrną dekorację tabernakulum na mensie ołtarzowej. Przedstawia ona „Chrystusa z uczniami w Emaus” na drzwiczkach oraz przedstawienie „Ostatniej Wieczerzy” w zwieńczeniu.
Środkowy obraz w ołtarzu to Nawiedzenie NMP, zaś górny Wniebowzięcie NMP. Oba zostały namalowane w 1725 r. przez P. Kolberga z Dobrego Miasta. Po bokach każdej kondygnacji znajdują się rzeźby: świętych Jana Chrzciciela, Józefa, Joachima i króla Dawida (kondygnacja dolna); świętych Andrzeja, Piotra, Pawła i Jana Ewangelisty (kondygnacja środkowa); świętych Wojciecha, Szczepana, Kazimierza i Zygmunta (kondygnacja górna). Całość ołtarza zwieńczona jest promienistą glorietą, w której prześwicie umieszczono Chrystogram „IHS”.
Organy
„Boże,
zachowaj to
dzieło do dnia
ostatecznego”
Dzięki staraniom superiora opata G. Engella (1718-1722), w latach 1719-1721 królewski organmistrz Jan J. Mosengel z Królewca, zbudował przepiękne organy.
Instrument, doskonale dopasowany do miejsca, początkowo był zaprojektowany jako osiemnasto-głosowy o dwóch manuałach, lecz w trakcie prac zamówienie zostało powiększone o trzeci manuał i pedał, razem trzydzieści siedem głosów. Jak wszystkie instrumenty o barokowym brzmieniu, organy świętolipskie posiadały trakturę mechaniczną, a niezbędne do gry powietrze pompowane było przez cztery klinowe miechy uruchamiane nożnie przez tzw. kalikantów.
Malarstwo
Witraże nawy południowej
W pięciu oknach nawy południowej znajdują się witraże, których autorem był Józef M. Machhausen z Koblencji. Tematem tych arcydzieł o mocnych, nasyconych kolorach są Tajemnice Bolesne. Pierwotnie układ scen rozpoczynał się od „Modlitwy w Ogrójcu” w oknie kaplicy południowej i kończył „Ukrzyżowaniem” w oknie czwartym nawy południowej. Jednak w wyniku gruntownej konserwacji oszklenia, dawny porządek został odwrócony.
Witraże wzorowane na szkle gotyckim, zostały wykonane dzięki protekcji biskupa warmińskiego Filipa Kremenza pochodzącego z Koblencji. Przyczynił się on do powstania wysokiej jakości witraży na terenie diecezji warmińskiej min. we Fromborku i Płoskini oraz przypuszczalnie, na podstawie cech typowych dla tego samego artysty, w Bartągu, Bartoszycach, Ełdytach Wielkich oraz Radostowie. Witraże w kościele w Świętej Lipce są dziełami w stylu eklektycznym dostosowanymi do barokowego wnętrza kościoła. Prace Józefa M. Machhausena wyróżnia precyzyjny rysunek twarzy i ciała przedstawianych postaci. Dodatkowo witraże w Świętej Lipce, opatrzone są inskrypcjami i sygnaturą warsztatu. Możliwe, że witraże zdobiły również okna nawy północnej, jednak nie wiadomo kiedy i w jakich okolicznościach zostały zdemontowane.
gigapixel
Malowane
wota
Wnętrze kościoła jest bogato dekorowane polichromią ścienną autorstwa Macieja J. Mayera. Fundatorem malowideł był biskup T. Potocki.
Artysta konsekwentnie opracował program ikonograficzny i perfekcyjnie zrealizował powierzone mu zadanie. Prace trwały w latach 1722-1727. Mayer połączył wątki maryjne i chrystologiczne z apoteozą świętych Towarzystwa Jezusowego. Sklepienie prezbiterium i nawy głównej zostało ozdobione ilustracjami do zawołań Litanii Loretańskiej – od Królowej Aniołów do Królowej Wyznawców. Sklepienia naw bocznych zostały pokryte przedstawieniami Tajemnic Bolesnych i Chwalebnych. Na ścianach bocznych świątyni znajduje się piętnaście scen z życia Matki Bożej. Ściany wokół okien, filary i łuki sklepienne ozdobiono ponad setką tzw. „malowanych wot”, które w formie medalionów ilustrują cuda Matki Bożej Świętolipskiej i są ściśle związane z historią sanktuarium.
Obraz
Matki Bożej
Świętolipskiej
Cudowny obraz Matki Bożej Świętolipskiej, zwany też obrazem Matki Jedności Chrześcijan, powstał z inicjatywy superiora misji jezuickiej opata Tomasza Clagiusa lub jego następcy opata M. Leskiego.
Obraz wykonał w 1640 r. malarz flamandzki Bartłomiej Pens w swojej pracowni w Wilnie. Obraz olejny na płótnie o rozmiarach 2,20 x 1,50 m, wzorowany jest na cudownej ikonie Matki Bożej Śnieżnej „Salus Populi Romani” z rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore.
Za sprawą złotnika Samuela Grewe, całe płótno pokrywa srebrna sukienka, z bogatym ornamentem roślinnym ze wstęgami, spod której wyglądają twarze i ręce Matki Bożej i Dzieciątka. Artysta wykonał także złocone korony, aureole, gwiazdy, promienie i dwa anioły.
Rzeźba
Świętych
obcowanie
Bazylika w Świętej Lipce to nie tylko bogate ornamenty, ale również zawarty w architekturze i rzeźbie przekaz ideowo-treściowy.
Treści ideowe miały istotne znaczenie w dziele reformowania Kościoła katolickiego, którego podjął się zakon jezuitów. Częścią tych prac było stworzenie rzeźbionych wizerunków świętych o nieprzypadkowej symbolice i oddziaływaniu. We wnętrzu kościoła znalazły się rzeźby drewniane, które ozdobiły: ołtarz główny (wybrane postaci Starego i Nowego Testamentu, niektórzy apostołowie i święci polscy), ołtarze boczne, ambonę (cztery figury Ewangelistów, dwie figury Doktorów Kościoła, anioły), prospekt organowy i konfesjonały.
W niszach wież ustawiono rzeźby z kamienia (cztery przedstawienia świętych jezuickich tj. Ignacego Loyoli, Franciszka Ksawerego, Stanisława Kostki i Alojzego Gonzagi), na gzymsie (dwie figury świętych Piotra i Pawła) i w niszy fasady (figury Matki Bożej z Dzieciątkiem na lipie), na balustradzie krużganków i wnękach kaplic zachodnich (czterdzieści cztery przedstawienia przodków Chrystusa), a w narożach dziedzińca kościelnego (Niepokalanej, św. Józefa z Dzieciątkiem, Ukrzyżowania i św. Anny nauczającej Marię).
W prace nad rzeźbami zaangażowane były warsztaty królewieckie (Jana K. Döbla, Matthiasa Pörtzela, Mateusza Zachowitza) i reszelskie (Krzysztofa Peuckera, Jana Ch. Schmidta).
„Liber
generationis"
Pervangera
Najważniejszym pod względem artystycznym jest unikatowy zespół czterdziestu czterech rzeźb „Liber generationis” Pervangera. Rzeźby ozdabiają dach krużganka oraz wnęki kaplic. Jest to jeden z nielicznych, w pełni zachowanych, zespołów kamiennych rzeźb barokowych w Polsce.
Pervanger do prac rzeźbiarskich wybrał kamień ze Szwecji (lapis gothicus). Materiał był trudny w obróbce, za to łatwo dostępny. „Liber generationis” Pervangera został uznany przez historyków za dzieło wybitne. Figury są znakomite pod względem artystycznym. Pomimo ograniczeń wynikających z tematu i podporządkowania galerii architekturze, artyście udało się stworzyć ogromną różnorodność póz i gestów. Ruch jest naturalny i niewymuszony, charakterystyka psychologiczna i emocjonalna postaci – głęboka i przejmująca. Wszystko to zostało oddane za pomocą oszczędnych środków. Świadczy to o wyobraźni i biegłości warsztatowej artysty.
„Pervanger jedyny raz w swoim życiu twórczym, za sprawą świętolipskich jezuitów, zyskał możliwość pokazania pełnej skali talentu. W tym tkwi szczególny, dla badaczy twórczości Tyrolczyka, walor tego dzieła”.
Rzemiosło
W srebrze
i złocie
W bazylice znajduje się wiele unikatowych dzieł sakralnej sztuki jubilerskiej, fundowanych przez duchownych kościoła od połowy XVII do połowy XVIII w. Ich autorami byli artyści-złotnicy, w tym m.in.: Bartolomowicze z Olsztyna, Samuel Grewe z Królewca, Geese z Olsztyna, Stolberg i Lettau z Dobrego Miasta, Reimer.
Fundatorami byli biskupi i kanonicy warmińscy, proboszcz Świętej Lipki oraz osoby świeckie. Niektóre prace wyraźnie wyróżniają się w przestrzeni kościoła, np. srebrna oprawa tabernakulum, sukienka i korony obrazu Matki Bożej Świętolipskiej, srebrna okładzina figury Matki Bożej na lipie, lampki wieczne oraz wota w postaci srebrnych tablic. Inne, mniejsze dzieła, to paramenty liturgiczne: kielichy, ampułki, pateny, puszki, monstrancje, relikwiarze oraz kadzielnica.
Promocja Kultury
Projekt „Zwiększenie dostępności Sanktuarium Pielgrzymkowego w Świętej Lipce, poprzez wirtualizację 3D zabytków jego kościoła” otrzymał dofinansowanie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.
