Założenie dawnego
klasztoru cystersów
w Kołbaczu

Budynek wzniesiony w 1. poł. XIV w., w drugiej, wczesnogotyckiej fazie budowy opactwa, przez brandenburską lub pomorską strzechę budowlaną. Pierwotnie służyć miał jako owczarnia o przesklepionym, trójnawowym wnętrzu (o czym świadczą opory sklepienne widoczne wewnątrz). Być może sklepień nigdy nie zrealizowano, możliwe jednak że rozebrano je dopiero w okresie nowożytnym, kiedy gospodarstwo cysterskie zamieniono w domenę.

Możliwe też, że jeszcze w średniowieczu zmieniono funkcję budynku na stodołę, zamurowując większą część otworów. W okresie nowożytnym dach miał formę naczółkową z ryglowymi ścianami szczytowymi. Zapewne w XIX w. zmieniono formę dachu na dwuspadowy ze świetlikami w formie „wolich oczu”, a pokrycie na strzechę. Po 1945 r. pokrycie to wymieniono na dachówkę karpiówkę. Obecnie budynek pełni funkcję magazynową.

Dawna gotycka stodoła w Kołbaczu położona jest na terenie gospodarstwa rolnego po północnej stronie drogi (naprzeciw kościoła). Elewacja frontowa wychodzi w stronę południową. Wzniesiony z gotyckiej cegły układanej w wątku wendyjskim budynek, założony został na rzucie prostokąta o wymiarach 48 na 17,5 m. Dwuspadowy dach pokryty jest obecnie dachówką karpiówką. Artykułowane szkarpami elewacje (z wyjątkiem tylnej, od północy) podzielone są ostrołukowymi wnękami.

Położony po południowo-wschodniej stronie klasztoru powstał prawdopodobnie w drugiej fazie jego budowy, tj. na początku XIV w. (przed 1307). Pierwotnie stanowił wschodnie skrzydło wirydarza w obrębie tzw. małego claustrum.

Od strony zachodniej poprzedzony był krużgankiem, potwierdzonym przez badania archeologiczne również po stronie północnej (być może krużganki istniały również wzdłuż pozostałych dwóch boków wirydarza). W okresie poreformacyjnym został przeznaczony na siedzibę zarządu domeny, mieszcząc zarazem salę sądową i mieszkanie zarządcy. Dopiero gdy powstała nowa siedziba zarządu na początku XIX w., został w całości przeznaczony na funkcję mieszkalną. Fotografie i ryciny z końca XIX i pocz. XX w. ukazują piętrowy, otynkowany budynek o ryglowych szczytach i dwuspadowym dachu. Jedynie relikty gotyckich łuków w północnej elewacji szczytowej pozostałe po częściowej rozbiórce budynku, wskazują na jego średniowieczną historię. Dopiero rewaloryzacja budynku w latach 1984-1989 (wg  projektu architektów Alicji Tymczyszyn i Janusza Nekandy-Trepki z Pracowni Dokumentacji zabytków Oddz. Szczecin) pozwoliła odsłonić i wyeksponować elementy gotyckiej architektury. Obecnie we wnętrzu Domu Opata mieści się Gminna Biblioteka Publiczna.

Nowożytne rozbiórki sprawiły, że obecnie nie znamy dokładnie pierwotnej długości budynku, który utracił część swojej substancji od strony południowej. Przypuszcza się, że pierwotnie miał ok. 22 m długości, obecnie mierzy 15,50 m długości na 10,20 m szerokości. Jest budynkiem jednopiętrowym o dwuspadowym dachu, obecnie krytym dachówką karpiówką. W elewacjach (z wyjątkiem wschodniej) odsłonięto wendyjski wątek muru, tj. dwie wozówki (czyli dłuższe boki cegieł) na jedną główkę (czyli bok krótszy). Na podstawie odkrytych śladów zrekonstruowano gotycki detal. We wnętrzu zachowane zostały oryginalne detale – gotyckie maswerki na ścianie południowej, renesansowe belki stropu i nadproża okiennego, odnalezione podczas odbudowy ceramiczne kształtki i średniowieczne żarna. Trzeba jednak pamiętać że obecny wygląd Domu Opata jest wynikiem działalności współczesnych konserwatorów i nie do końca odpowiada jego formie z czasów cysterskich (pewne elementy nigdy nie istniały jednocześnie).