Katedra
św. Jana Chrzciciela
we Wrocławiu

Obecna, czwarta katedra pochodzi zasadniczo z okresu gotyku, z XIII–XIV w. Poprzedzały ją jednak 3 inne kościoły znajdujące się w tym samym miejscu. Obecny kształt jest efektem barokowych uzupełnień oraz współczesnych restauracji po zniszczeniach wojennych. Uchodzi za pierwszą w pełni gotycką świątynię na ziemiach polskich.

Katedra jest trójnawową gotycką orientowaną bazyliką z otoczonym obejściem (ambitem) i czworobocznie zakończonym chórem o długości 98 m i szerokości 44,5 m. Zarówno zachodnia, jak i wschodnia elewacja flankowane są wieżami, z czego wschodnie od późnego średniowiecza pozostają nieukończone. Katedra posiada trzy wejścia: główne, od zachodu, prowadzące przez domek portalowy oraz dwa boczne, od północy i południa.

Katedra otoczona jest wieńcem kaplic pochodzących w większej części z okresu gotyku. Posiada ponadto cztery różnej wielkości kaplice barokowe. Elewacje wszystkich barokowych kaplic poddano w 1997, przed kongresem eucharystycznym w 1997 i obchodami roku jubileuszowego 2000 renowacji, nadając im intensywne barwy, zbliżone do tych, jakie posiadały pierwotnie.

Architektura sześcioprzęsłowego chóru nawiązuje do gotyku katedralnego i posiada silnie wertykalną artykulację wnętrza. Konsole, na których opierają się zawieszone służki, mają nowoczesną silnie uproszczoną postać i pochodzą z lat 30. XX w. Chór sklepiony jest trzema sklepieniami sześciodzielnymi, zaś obejście sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Marmurowa posadzka chóru uniesiona jest o trzy stopnie w stosunku do nawy, wschodnie, mieszczące ołtarz przęsło o dalsze cztery.

Od XVI w. głównym ołtarzem katedry był manierystyczny ołtarz figuratywny ufundowany przez biskupa Jerina. Od grudnia 2019 znowu jest ołtarzem głównym. Barokowe stalle z lat 1662–1665 autorstwa Franza Motsa i Franza Zellera pochodzą z kościoła św. Wincentego. Wysokie i ciężkie stalle z licznymi płaskorzeźbionymi przedstawieniami prawie całkowicie zasłaniają otwarte w kierunku ambitu arkady. W oknach znajdują się powojenne witraże projektu polskich plastyków, m.in. Zygmunta Acedańskiego, Ireny Nowakowskiej-Acedańskiej, Stanisława Pękalskiego, Antoniego Michalaka.

Pod arkadami dzielącymi ambit od chóru zbudowano dostępne z ambitu konfesjonały, dostawione do tylnych ścian stalli. Obejście posiada bogatą dekorację kamieniarską kapiteli i zworników z przedstawieniami figuralnymi i herbami. Ponadto zwraca uwagę portal łączący południową część ambitu z zakrystią, stanowiący jedno z pierwszych dzieł renesansu na Śląsku, po zniszczeniach wojennych zrekonstruowany z wykorzystaniem dużej części oryginalnych fragmentów. Ambit odgrodzony jest od naw bocznych kratą i tylko w ograniczonym stopniu dostępny dla zwiedzających.

Barokowe, dębowe stalle z lat 1662–1665 autorstwa artystów bawarskich Franza Motsch i Josefa Zellera pochodzą z kościoła św. Wincentego we Wrocławiu należącego do klasztoru norbertanów. W ich zapleckach opracowano płaskorzeźby ze scenami z życia św. Norberta z Xanten (1082-1134), założyciela zakonu w miejscowości Prémontré koło Laon we Francji.

Początek cyklu tych przedstawień znajduje się po stronie południowo-wschodniej i przedstawia herb opata Matthäusa Paula, który sprowadził wymienionych artystów do Wrocławia. Pomiędzy reliefami umieszczono figury Apostołów, Ewangelistów i Ojców Kościoła, w zwieńczeniu rzeźby Aniołów z narzędziami Męki Pańskiej.

Barokowa kaplica św. Elżbiety, przylegająca od wschodu do wieży południowo-wschodniej, została zbudowana w latach 1682-1700 przez włoskiego architekta Giacomo Scianziego, który wykonał także freski kopuły. Rzeźby są dziełem Domenico Guidiego i Ercole Ferraty. Fundatorem kaplicy był książę Fryderyk Heski, który w 1666 r. wszedł do grona wrocławskiej kapituły katedralnej, a dwa lata później został jej dziekanem. W 1671 r. przyjął sakrę biskupią i święcenia kapłańskie.

Kaplica posiada własną zakrystię przyległą od wschodu, nakrytą pulpitowym daszkiem oraz wyodrębnione prezbiterium zwrócone na południe. Nawa przekryta jest kolebką, a w środkowej części kopułą z latarnią ustawioną na bębnie o eliptycznym rzucie. W kaplicy znajduje się nagrobek fundatora (po stronie północnej) i ołtarz z rzeźbą św. Elżbiety Węgierskiej (po stronie południowej). Ściany pokryte są freskami autorstwa Andrzeja Kowalskiego przedstawiającymi sceny z życia patronki. Nad wejściem do kaplicy jest umieszczone popiersie jej fundatora pochodzące z pracowni Berniniego.

Kaplicę wzniesiono na planie wydłużonego prostokąta z aneksem ołtarzowym i zakrystią. Główną część nakryto kopułą. Podział ścian, wprowadzenie kolumn, gzymsów i ornamentów oraz połączenie malarstwa ściennego i sztukaterii daje poczucie płynności i dynamiki oraz wrażenie większej przestrzeni. Istotne znaczenie ma gra światła wpadającego przez okna i kopułę, które kieruje wzrok oglądającego na ścianę południową i niszę ujętą w pary kolumn z ołtarzem św. Elżbiety, a następnie na ścianę północną, będącą tłem okazałego nagrobka fundatora.

Malarstwo ścienne obrazuje dzieła miłosierdzia św. Elżbiety i koniec jej krótkiego życia, przedstawionego w perspektywie otwartych bram Królestwa Niebieskiego i jego mieszkańców, wychodzących jej na powitanie.

Kaplica Mariacka na osi katedry, zwana „małym chórem”, została ufundowana przez biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli w czternastym stuleciu, a wykonana przez Mistrza Pieszkę, jako kaplica kolegium mansjonarskiego. Kaplica jest jednonawowa, dwuprzęsłowa z wydzielonym węższym czworobocznym również dwuprzęsłowym prezbiterium.

Zachodnie przęsło prezbiterium sklepione jest krzyżowo, pozostałe przęsła posiadają sklepienia pięciopodporowe. W centralnym miejscu kaplicy znajduje się sarkofag fundatora, wspaniała płyta nagrobna, odlana z brązu, biskupa Jana Rotha (hierarchy wrocławskiego z przełomu XV i XVI wieku), autorstwa Petera Vischera starszego z 1503 oraz liczne epitafia. Przed wojną w kaplicy znajdowała się także figura Madonny z Dzieciątkiem z połowy XIX wieku. Figura cudownie ocalała po działaniach wojennych i obecnie znajduje się w ambicie. Główny ołtarz kaplicy jest barokowy i zawiera kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

Przecław z Pogorzeli jest postacią przełomową w dziejach biskupstwa wrocławskiego. Jego poprzednik biskup Nanker, pamiętający jeszcze czasy przynależności Śląska do Polski, nie mógł pogodzić się z nowymi realiami politycznymi i w związku z tym popadł konflikt z panującą dynastią Luksemburgów. Jan Luksemburski znalazł poparcie wśród mieszczan wrocławskich, którzy, korzystając z panującej sytuacji, dopuszczali się gwałtów na dobrach kościelnych. Po śmierci Nankera, jego następca na stolcu biskupim, Przecław z Pogorzeli, załagodził konflikt z władcą i radą miejską, przyrzekając lojalność wobec dynastii panującej. Przecław nie tylko dbał rozwój ekonomiczny biskupstwa, doprowadzając je do rozkwitu, ale także pamiętał o tym, by utrzymać odpowiedni poziom moralny duchowieństwa. Biskup zakładał przytułki i wspierał zakładanie nowych placówek zakonnych.

Czas rządów Przecława z Pogorzeli to w historiografii kościelnej „złoty wiek” biskupstwa wrocławskiego.

Barokowa kaplica Bożego Ciała zwana też Elektorską, przylegająca do wieży północno-wschodniej, powstała w latach 1716-1724. Kaplicę ufundował na swoje mauzoleum biskup Ludwik Franciszek von Pfalz-Neuburg, który będąc jednocześnie biskupem Trewiru i Moguncji należał do elektorów Rzeszy Niemieckiej – stąd nazwa kaplicy. Projektantem był znany wiedeński architekt Johann Bernhard Fischer von Erlach. Dekorację malarską wykonał Carlo Carlone, prace rzeźbiarskie są autorstwa Ferdinanda Maximiliana Brokoffa.

Wystrój ołtarza jak i całej katedry jest unikalnym nawiązaniem do tradycji Starego Testamentu i jego wypełnienia się w Nowym. W ołtarzu głównym zatem można zobaczyć Mojżesza i Aarona a w centralnym miejscu Arkę Przymierza. Po przeciwnej stronie ołtarza obok Jezusa na krzyżu jest Mojżesz.

Wśród wystroju kaplicy na szczególną uwagę zasługują obrazy Johanna Franza de Backera. Freski w kopule przedstawiające bunt i strącenie Lucyfera to dzieło Carlo Carlone. Wśród fresków znajdziemy także wizerunki ewangelistów i doktorów kościoła. Nad latarnią umieszczone są cztery hebrajskie litery (jod, he, waw, he), które w Starym Testamencie oznaczały Imię Boga.

Również ta kaplica posiada kopułę z latarnią osadzoną na bębnie o eliptycznym rzucie. W kaplicy pochowano Marię Kazimierę Sobieską, wnuczkę Jana III Sobieskiego.

Najcenniejszym obrazem, znajdującym się w w katedrze wrocławskiej do 1943 r., była „Madonna pod jodłami” z 1510 r. autorstwa niemieckiego malarza Lucasa Cranacha starszego. Przedstawia Marię z małym Jezusem na kolanach. Jezus trzyma w ręku winne grono, spoczywając na kosztownej poduszce. Obok niej złoty sygnet z sygnaturą L.C. Tłem jest górzysty krajobraz z pochyloną brzozą i jodłami.

Jest to jedno z najbardziej unikatowych przedstawień tematu Marii z Dzieciątkiem, który posłużył jako wzór dla dalszej twórczości mistrza i kolejnych pokoleń. Jest także uważana za najpiękniejszą z Madonn jaka wyszła spod pędzla Cranacha.

Około roku 1517 obraz Madonna pod jodłami pędzla Lucasa Cranacha starszego zawisł w kaplicy pw. Czternastu Wspomożycieli – obecnie pw. św. Jana Ewangelisty w katedrze wrocławskiej. Znajdował się tam aż do końca XIX w., gdy zdecydowano o przeniesieniu dzieła do katedralnego skarbca (co świadczy o ówczesnej świadomości wysokiej jakości artystycznej dzieła).

W 1943 z rozkazu władz niemieckich – w obawie przed nalotami alianckimi – Madonna pod jodłami wraz z innymi obiektami została przewieziona do klasztoru w Henrykowie, a wkrótce potem do Kłodzka. Po zdobyciu miasta przez Rosjan Kurt Engelbert – dyrektor Diözesanmuseum (obecnie Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu) – sprowadził pracę Cranacha do Wrocławia, a następnie umieścił w zarządzanym przez siebie muzeum – katedra bowiem była już wówczas zrujnowana. Po wojnie Niemcy potajemnie wywieźli oryginał obrazu podmieniając go na kopię, który to fakt odkryto dopiero w 1961 r.

Po wielu perypetiach dopiero w roku 2012 obraz Lucasa Cranacha starszego powrócił do Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu, będąc najcenniejszym obrazem odzyskanym przez Polskę po ostatniej wojnie.

Katedra wrocławska posiada bogatą kolekcję fresków, w szczególności w dwóch kaplicach za prezbiterium.

Najwspanialszą ozdobą Kaplicy św. Elżbiety są doskonałe freski autorstwa Giacomo Scianzi, obrazujące dzieła miłosierdzia św. Elżbiety i koniec jej krótkiego życia, przedstawionego w perspektywie otwartych bram Królestwa Niebieskiego i jego mieszkańców, wychodzących jej na powitanie. Malowidła umieszczone na żaglach kopuły przedstawiają alegorię cnót: Mądrości, Sprawiedliwości, Wstrzemięźliwości i Męstwa

Z kolei w Kaplicy Bożego Ciała zwanej Elektorską   znajdziemy freski w kopule przedstawiające bunt i strącenie Lucyfera. Wśród fresków znajdziemy także wizerunki ewangelistów i doktorów kościoła.

Witraże w katedrze wrocławskiej zostały zaprojektowane i wykonane przez artystów współczesnych.

W prezbiterium znajdują się witraże autorstwa Tadeusza Wojciechowskiego. W oknie nad ołtarzem przedstawieni zostali patroni katedry i miasta Wrocławia: św. Jan Chrzciciel, św. Wincenty, św. Bartłomiej i Henryk II Pobożny. Pod nimi znajdują się wyobrażenia: głowy Jana Chrzciciela na misie, herbu księstwa biskupiego, herbu Wrocławia oraz głowy Henryka II Pobożnego zatkniętej na włóczni. W oknach po stronie południowej znajdują się wizerunki 24 biskupów wrocławskich, od Hieronima (1051-1062) do Piotra Nowaka (1447-1456), po stronie północnej herby dekanatów archidiecezji wrocławskiej.

W witrażach nawy głównej po stronie południowej, wykonanych przez Stanisława i Krystynę Pękalskich, wyobrażone zostały postacie św. Jadwigi, św. Jana Sarkandra, św. Alberta Chmielowskiego, NMP ze św. Maksymilianem Kolbe.

Witraż w oknie południowym pseudotranseptu, wykonany przez Antoniego Michalaka, przedstawia obraz bitwy pod Legnicą, stoczonej w 1241 r. z Tatarami, w której poniósł śmierć Henryk II Pobożny.

W witrażach znajdujących się od strony północnej zwracają uwagę herby kardynałów Bolesława Kominka i Henryka Gulbinowicza oraz papieża Jana Pawła II.

Legendarny srebrny ołtarz główny, jeden z najcenniejszych zabytków późnego renesansu w Polsce. Ołtarz o wartości 10 tysięcy talarów został ufundowany w 1590 r. przez katolickiego biskupa Andreasa von Jerina, a wykonany na miejscu, we Wrocławiu przez miejscowych luterańskich rzemieślników pod kierownictwem złotnika Paula Nitscha. Cena ołtarza była w chwili złożenia na niego zamówienia równowartością średniej wielkości miasta. Po zainstalowaniu w katedrze w 1591 r. aż do końca II wojny światowej był jej głównym ołtarzem i jednym z najczęściej oglądanych zabytków w mieście. W ten sposób ołtarz katedralny wykonany przez luterańskich artystów stał się chlubą pierwszej katolickiej świątyni Śląska.

Ołtarz został częściowo zniszczony w 1632 r. przez wojska szwedzkie i saksońskie, gdy żołnierze ukradli srebrne blachy z tylnych ścian ołtarza, przy okazji uszkadzając skrzynię i boczne skrzydła. Srebrne figury nie zostały zrabowane, gdyż ukryto je przed zajęciem miasta. W 1650 r. ołtarz został odrestaurowany z polecenia siostrzeńca biskupa, kanonika Philippa von Jerina, wówczas blachy zastąpiono suknem ozdobionym srebrnymi gwiazdami i rozetkami.

W czasie II wojny światowej w trakcie działań przed Festung Breslau ołtarz został zdemontowany – srebrne elementy złożono w katedralnym skarbcu, a malowane skrzydła przewieziono do jednej ze składnic muzealnych, potem do kościoła w Szamotułach. Dopiero po 20 latach wróciły do Wrocławia. Wszystkie zachowane elementy ołtarza po raz pierwszy od 1944 r. zostały pokazane w 2017 r. na wystawie „Skarbiec. Złotnictwo archikatedry wrocławskiej” prezentowanej w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.

We wrześniu 2018 r. umowę w sprawie rekonstrukcji słynnego dzieła podpisali Piotr Oszczanowski, dyrektor Muzeum Narodowego we Wrocławiu oraz ksiądz Paweł Cembrowicz, proboszcz Archikatedry pw. św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu. 20 grudnia 2019 srebrny ołtarz biskupa Jerina powrócił do wrocławskiej katedry.

Skarbiec archikatedry wrocławskiej św. Jana Chrzciciela jest jednym z najbogatszych zasobów dawnego złotnictwa sakralnego w środkowej Europie. Kolekcja ta gromadzona przez wiele wieków przetrwała pożogi wojen, zakręty historii i cudem ocalała z dramatu oblężonego Wrocławia w 1945 roku, kiedy katedra uległa poważnym zniszczeniom.  Zawiera ona dzieła najwybitniejszych artystów złotników powstałe od gotyku poprzez renesans, barok, style eklektyczne, XX-wieczny modernizm aż po czasy współczesne. Zasoby skarbca także i dziś wzbogacane są przez dary i fundacje, co sprawia, że to niezwykłe miejsce od wieków funkcjonuje nieprzerwanie służąc liturgicznym celom i pozostaje żywo funkcjonującym zbiorem unikatowych dzieł sztuki.

Skarbiec katedralny już w XIX wieku wzbudzał zainteresowanie badaczy, którzy zdawali sobie sprawę z jego niezwykłości i znaczenia dla historii Wrocławia. Pierwsze usystematyzowane opisy jego zasobu pochodzą od Hermanna Lutscha  i Josepha Jungnitza. Przełomem stała się wystawa złotnictwa zorganizowana w 1905 roku przez Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer, na której zaprezentowano wiele zabytków sakralnego złotnictwa z katedry. Po raz pierwszy ujrzano je wówczas w kontekście nowoczesnego muzealnictwa i badań nad historią sztuki.

Największym artystycznym skarbem katedry wrocławskiej jest ołtarz główny fundacji biskupa Andreasa Jerina (1585-1596),  dzieło wrocławskich artystów: złotnika Paula Nitscha i malarza Bartholomaeusa Fichtenbergera. Ołtarz ukończony w 1591 r. przez ponad trzy wieki był najważniejszym elementem wyposażenia katedry. Stanowił największą ozdobę jej wnętrza i nieustającą atrakcję dla pokoleń wrocławian oraz odwiedzających miasto gości. Srebrne figury Jezusa i Marii i świętych: Jana Chrzciciela, Wincentego, Andrzeja, Jadwigi Śląskiej i Jana Ewangelisty oraz malarskie przedstawienia scen z życia patrona katedry Św. Jana Chrzciciela i wizerunki Ojców Kościoła to jedne z najwspanialszych dzieł sztuki późnego renesansu na Śląsku.  Prowizorycznie zdemontowany przed oblężeniem Wrocławia pod koniec II wojny światowej, ołtarz nie powrócił na swoje miejsce. Wobec zniszczenia szafy centralnej i predelli nie podjęto wówczas próby jego odtworzenia. Zachowane srebrne rzeźby i ornamenty przechowywane były od 1945 roku wraz z innymi precjozami w skarbcu katedralnym a skrzydła boczne eksponowano osobno w Muzeum Archidiecezjalnym. Zachowane elementy umożliwiły dokonanie rekonstrukcji ołtarza, którą przeprowadził zespół konserwatorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu. W 2019 roku ołtarz ponownie stanął na swym miejscu w prezbiterium katedry.

Do najbardziej wartościowych zabytków katedralnego skarbca należy zbiór relikwiarzy o zróżnicowanych formach. Najstarsze z nich pochodzą z XV w. a tradycja wykonywania ozdobnych zasobników i opraw dla relikwii świętych, pełniących nadal ważną funkcję kultową w kościele katolickim, trwa po dzień dzisiejszy. Wśród nich wyróżnia się grupa relikwiarzy antropomorficznych w kształcie ręki, wśród których znajdują się dzieła Oswalda Rothego, Andreasa Heideckera i Fabiana Nitscha. Wśród relikwiarzy popiersiowych  do najcenniejszych należy relikwiarz hermowy św. Jadwigi, domniemane dzieło Andreasa Heideckera z 1512 r. Wśród późniejszych  relikwiarzy tego rodzaju wyróżniają się dzieła Matthiasa Sbarasky’ego i Tobiasa Plackwitza. Przedstawienia św. Heleny i Św. Wincentego to dzieła doby baroku świadczące o trwającej przez kilka wieków atrakcyjności tej formy relikwiarza, pomimo obecności w zbiorach katedry wielu innych rozwiązań jak relikwiarze skrzynkowe,  w kształcie monstrancji, czy sarkofagu.