Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Żaganiu
explore
Wstęp
Zespół
poklasztorny
kanoników regularnych
Opactwo powstawało w XIV-XVIII wieku. Jest najważniejszym elementem historycznego założenia urbanistycznego, wyróżniającym się w panoramie starego miasta jako wyodrębniona enklawa.
Spośród trzech klasztorów kanoników regularnych istniejących w średniowieczu na terenie historycznego Śląska jest jedynym, który przetrwał czasy reformacji, będąc aż do pruskiej sekularyzacji w 1810 ważnym ośrodkiem nie tylko religijnym, ale także naukowym i oświatowym, promieniującym na całe księstwo żagańskie. W Żaganiu kształcili się wybitni teolodzy i znawcy prawa kanonicznego cenieni w Europie, a uniwersytecki poziom tej edukacji potwierdza unikatowa biblioteka klasztorna słynąca niegdyś z niezwykle zasobnego księgozbioru. Pod względem artystycznym zespół zabudowań klasztoru, ukształtowany ostatecznie w XVIII wieku, prezentuje znakomite połączenie architektury gotyckiej z barokową. Jego monumentalny charakter, wyjątkowa przestrzenność wewnętrznych podziałów oraz ciekawe formy sztukatorsko-malarskiego wystroju odróżniają go od innych śląskich realizacji.
Kanonicy regularni reguły św. Augustyna sprowadzeni zostali w 1217 roku z woli księcia Henryka Brodatego i jego żony Jadwigi pierwotnie do Nowogrodu Bobrzańskiego. W 1284 roku przenieśli się do Żagania, przejmując istniejący tu już od czasów lokacji miasta kościół parafialny i zamieniając zabudowania plebanii na prowizoryczny klasztor. Potwierdza to dokument z tego samego roku, który wystawili książęta głogowscy Przemek, Konrad i Henryk. Papież Bonifacy VIII bullą z 1295 roku wziął klasztor pod swoją opiekę.
Darowizna księcia Konrada z 1299 roku poszerzyła jeszcze zespół zabudowy klasztornej, której tymczasowy charakter trwał do początku XIV wieku, kiedy podjęto budowę klasztoru. Do połowy XIV wieku oprócz kompleksu klasztornego powstał też odrębny budynek pałacu opackiego. W tym czasie klasztor słynął już na Śląsku ze swojej biblioteki oraz skryptorium, w którym pracowali wybitni iluminatorzy.



W okresie rządów opata Pawła II Lemberga (1522-1525) nastąpiło krótkotrwałe częściowe przejście konwentu na protestantyzm, zachował on jednak nadal regułę zakonną. Następnie jeszcze kilkakrotnie w swoich dziejach kościół czasowo przechodził w ręce ewangelików. W dobie nowożytnej zmieniał się też charakter zakonu – wykształceni zakonnicy coraz bardziej wpływali na życie społeczne i polityczne miasta i regionu. Spośród pierwszych uczonych opatów wyróżnili się Ludolf Oppil, uczestnik soboru w Pizie, inicjator spisywania kroniki klasztornej, oraz Bernard Fabri, uczestnik soboru w Bazylei. W okresie odrodzenia architektura klasztoru wzbogacana była o nowe, podkreślające jego reprezentacyjność elementy.

Pożar i wielka
przebudowa
kompleksu
klasztornego
W 1730 roku pożar miasta i klasztoru spowodował ogromne zniszczenia. Podjęto wówczas wielką przebudowę całego kompleksu klasztornego, nadając mu zachowany do dziś barokowy charakter.
Wybitnym opatem 2. połowy XVIII wieku był Ignacy Felbiger, reformator szkolnictwa na Śląsku, a później – dzięki protektoratowi cesarzowej Teresy – w całym państwie habsburskim. Za jego czasów założono na wieży kościelnej pierwszy w Europie piorunochron 1769 r.. Sekularyzacja konwentu augustianów w Żaganiu nastąpiła w 1810 roku. Kościół został zamieniony na parafialny, a w zabudowaniach poklasztornych istniały w XIX wieku: elementarna szkoła katolicka, dom parafialny, plebania oraz królewski sąd powiatowy i więzienie. Część bogatego księgozbioru klasztornego i archiwum przewieziona została do biblioteki uniwersyteckiej we Wrocławiu, gdzie znajduje się do dziś.
Zespół poklasztorny kanoników regularnych przez 526 lat spełniało doniosłą funkcję cywilizacyjną i kulturową na terenie księstwa żagańskiego. Mimo wielokrotnych zniszczeń spowodowanych licznymi pożarami i wojnami zachował niepowtarzalny charakter. Klasztor był odbudowywany i powiększany w okresie gotyku, renesansu i baroku.Ozdobą fasady jest renesansowy krużganek z przeszkloną loggią i wejściem do przedsionka, ujętym bogatą oprawą plastyczną. W skład zespołu wchodzą kościół parafialny pw.Winiebowzięcia NMP, dawny klasztor, dawna szkoła nowicjatu i konwikt, spichlerz klasztorny, pomnik wotywny. Rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 28 lutego 2011r. wpisany na listę pomników historii.

Historia
Zabytek o wybitnych wartościach historycznych i artystycznych
Zespół poklasztorny kanoników regularnych przez 526 lat spełniało doniosłą funkcję cywilizacyjną i kulturową na terenie księstwa żagańskiego. Mimo wielokrotnych zniszczeń spowodowanych licznymi pożarami i wojnami zachował niepowtarzalny charakter. Według tradycji pierwsza świątynia żagańska została zbudowana już w 1175 r., ale nie wiadomo, czy stała ona na miejscu obecnego kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Pierwsza wzmianka o tym obiekcie sakralnym pochodzi z 1272 r., a w 1284 doszło do jego przekazania przez księcia Przemka augustianom sprowadzonym tutaj z Nowogrodu Bobrzańskiego. Wówczas świątynia była trójnawową bazyliką.

Architektura
Berło
w koronie
Najcenniejszym obiektem jest kościół pw. Wniebowzięcia NMP, którego zewnętrzna architektura zachowała zasadniczo swój gotycki charakter. Jest to budowla pseudobazylikowa z wyodrębnionym prezbiterium będącym jej najstarszą częścią wzniesioną z kamienia polnego, trójnawowym korpusem i wieżą w nawie południowej. Bryła świątyni ukształtowana została ostatecznie w wyniku przebudów przeprowadzonych w wiekach XIV, XV i XVI.
Najbardziej zmieniającymi ją dodanymi elementami były renesansowa dwukondygnacyjna loggia z arkadowym podcieniem dobudowana od frontu oraz potężny szczyt schodkowy wieńczący fasadę. Z surowością elewacji kontrastuje bogactwo XVIII-wiecznego wystroju i wyposażenia autorstwa śląskich wykonawców według projektu Marcina Franza Młodszego. Korpus nawowy i prezbiterium zachowały gotyckie sklepienia. Wzdłuż nawy północnej biegnie spłycona empora z ażurową balustradą, której kontynuację w przestrzeni prezbiterium stanowi marmoryzowana, wklęsło-wypukła balustrada empory. Górne partie ścian nawy głównej urozmaicają malowane iluzjonistycznie okna. Do barokowego wyposażenia należą przede wszystkim: ołtarz główny i ołtarze boczne, stalle w prezbiterium z 18 obrazami przedstawiającymi żywot św. Augustyna oraz prospekt organowy.



Kościół jest orientowany, murowany z kamienia i cegły, trójnawowy w układzie psełdobazylikowym, pięcioprzęsłowym, z trzyprzęsłowym prezbiterium o prostym zamknięciu, czworoboczną wieżą wtopioną we wschodnie przęsło nawy południowej, zakrystią od północy, kaplicami od południa i krużgankiem od zachodu. Korpus kościoła i wieża przykryte są dachami mansardowymi, prezbiterium dwuspadowym. Zakrystia przykryta sklepieniem krzyżowo żebrowym, prezbiterium gwiaździstym, nawa główna i płn. gwiaździsto sieciowym, nawa południowa sieciowym. Elewacje oskarpowane, przeprute szerokimi barokowymi oknami. Fasadę wieńczy późnogotycki szczyt schodkowy rozczłonkowany blendami w 5-ciu pasmach. Zbarokizowane wnętrze kościoła posiada bogaty wystrój malarsko-rzeźbiarski. W wyposażeniu świątyni z przełomu XVII–XVIII w. czołowymi dziełami są ołtarz główny i stalle. Świetnie prezentuje się również chór muzyczny z lożą opata na stiukowych kolumnach, ufundowaną w 1740 przez opata Riehla. Jego staraniem powstały również balustrada chóru i prospekt organowy. Z okresu wcześniejszego pochodzi gotycki sarkofag księcia Henryka IV i renesansowy ołtarz Trójcy Świętej. Zbarokizowane wnętrze kościoła tworzy swiostą galerię malarstwa i rzeźby baroku śląskiego. Kościół jest uważany za największy i najpiękniejszy od Wrocławia do Szczecina, od Poznania do Berlina. Jego długość to ok. 70 m.

Prezbiterium
Prezbiterium ma kształt prostokąta o długości 26 m, wysokości 18 m, szerokości 9,5 m. Na ścianie wschodniej XVIII wieczny ołtarz główny z warsztatu wrocławskiego, z XVII wiecznymi figurami i obrazem Zwiastowania NMP z XIX w. autorstwa Antoniego Zimmermanna. Nad obrazem umieszczono herb kanoników żagańskich. Nad ołtarzem znajduje się witraż z 1955 r. pochodzący z pracowni krakowskiej. Przedstawia Koronację Matki Bożej.
W górnej części ołtarza umieszczono święte niewiasty kościoła katolickiego. Pierwsza figura od lewej to św. Katarzyna Aleksandryjska z połamanym kołem, obok niej św. Anna trzymająca na ręku Maryję. Po prawej stronie św. Jadwiga Śląska z kościołem na dłoni i św. Barbara oparta na wieży.
W dolnej części ołtarza umieszczono ponadnaturalnej wielkości figury św. ojców kościoła. Pierwsza figura od lewej to św. Ambroży z ulem symbolem krasomówstwa, obok niego św. Grzegorz Wielki papież. Po prawej stronie obrazu św. Augustyn z sercem na dłoni i obok św. Hieronim autor Wulgaty.
W nastawie ołtarzowej umieszczono, wykonane przez żagańskiego złotnika Hollsteina, tabernakulum z Najświętszym Sakramentem nieustannie adorowanym przez św. Augustyna po lewej i św. Jadwigę Śląską po prawej stronie.
Przed ołtarzem świeci się barokowa wieczna lampa wykonana ze srebra w 1686 r.
Po lewy stronie przed ołtarzem znajduje się wykonana z piaskowca, wmurowana w ścianę, skrzynka na święty olej.
Po obu stronach prezbiterium znajdują się drzwi. Drzwi po lewej stronie prowadzą do zakrystii. Obok nich zamontowano dzwonek z 1731 r., a nad drzwiami renesansowa płaskorzeźba z wizerunkami dwóch opatów: Franciszka I i II oraz ich herbami, poprzedników opata Krzysztofa II fundatora dzwonka i i płaskorzeźby. Drzwi po prawej stronie są ślepe, założone dla barokowej symetrii, nad którymi opat Jan Ignacy Felbiger umieścił rokokowy pomnik na cześć trzech swoich poprzedników: Szymon III, Jan Karol, Gotfryd Ignacy.

Nawa główna
Szeroka na 9,5 m, długa na 41 m, wysoka na 21 m, wsparta na 12 ośmiobocznych filarach połączonych gotyckimi ostrołukami. W górnej części na ścianach namalowano ślepe okna z parapetami, na których umieszczono putta. Nawę przykrywa XV-wieczne sklepienie gotyckie gwiaździsto sieciowe.
Na łuku tęczowym fresk Ukrzyżowanie Chrystusa namalował Crystian Conrad. Po jego bokach widać herby fundatorów: księcia Filipa Lobkowitza i jego żony Wilhelminy.Po obu stronach nawy głównej, wsparte na filarach znajdują się ołtarze boczne.
Po prawej, przy prezbiterium XVIII-wieczny stiukowy ołtarz Różańcowy z warsztatu Hennevogelów ufundowany przez opata Szymona III. Obraz w ołtarzu namalował Antoni Zimmermann. Przedstawia Matkę Bożą wręczającą św. Dominikowi różaniec. Obraz w zwieńczeniu przedstawia św. Dominika w glorii, autorstwa Georga Neunhertza. Między obrazami znajduje się medalion ze statkiem na wzburzonym morzu i napisem: Ocal znajdujących się w niebezpieczeństwie. Obok obrazu figury św. Ildefonsa arcybiskupa Toledo z lewej i św. Patryka biskupa i patrona Irlandii. Obaj czciciele Matki Bożej.

Biblioteka
Sceneria rodem
z "Imienia Róży"
Biblioteka klasztorna, mieszcząca się na piętrze skrzydła wschodniego, składa się z dwóch pomieszczeń, dolnego i górnego, przekrytych spłaszczonymi kopułami ozdobionymi freskami Georga Wilhelma Neunhertza. W wielkich kompozycjach artysta przedstawił alegorię Kościoła Zwycięskiego, w części dolnej, oraz adorację Świętej Trójcy przez kanoników reguły św. Augustyna, w części górnej. W wyposażeniu biblioteki, oprócz zdobionych snycersko, modrzewiowych regałów, znajdują się dwa globusy z początku XVII w. – ziemi i nieba, pochodzących z pracowni niderlandzkiego kartografa Willema Blaeua.
Żagańska biblioteka klasztorna od XV w. należała do najznamienitszych i największych na Śląsku, także znaczną w skali europejskiej. Znane było tutejsze skryptorium, w którym pracowali wybitni iluminatorzy – Henryk z Gubina i Marcin z Roudnic, dzięki którym biblioteka mogła się szczycić 800 rękopisami. W erze druków Gutenberga, w bibliotece było około 250 inkunabułów. Po sekularyzacji najcenniejsze dzieła biblioteki, w tym kronika klasztoru, inkunabuły i starodruki przejęła Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Znaczna część księgozbioru znajduje się w Bibliotece Wojewódzkiej w Zielonej Górze, jako depozyt. Obecnie w bibliotece znajduje się około 7,5 tys. woluminów. Większość z nich to XIX i XX wieczne książki zebrane po wojnie z okolicznych parafii, które ułożono na regałach dolnej części biblioteki. Oryginalne druki żagańskiej książnicy znajdują się na górze. Pochodzą z XVII-XIX w. i jest ich zaledwie ok. 2 tys. tomów spośród 10 tys., które wypełniały regały tuż po wojnie.

Biblioteka poaugustiańska w Żaganiu to niezwykłe miejsce!
Żagańska biblioteka klasztorna od XV wieku należała do najsłynniejszych na Śląsku. Do dziś zachowała się niemal w nienaruszonym stanie. Jej wnętrze słynie z doskonałej akustyki, które zawdzięcza się specjalnie ukształtowanemu sklepieniu nazywanym sklepieniem szeptanym. Szeptem można w niej porozumieć się będąc nawet w przeciwległych miejscach pomieszczenia.

Malarstwo
Polichromie
Georga Wilhelma Neunhertza
Georg Wilhelm Neunhertz (ur. 1689 we Wrocławiu, zm. 27 maja 1749 w Pradze) – malarz i autor fresków, tworzył w epoce baroku. Był synem malarza Christiana Neunhertza oraz Anny Elisabeth Willmann, córki malarza Michaela Willmanna. Jego nauczycielem był Michael Willmann, a po jego śmierci w roku 1706 – pasierb Willmanna Jan Krzysztof Liszka.
Dziełami Neunhertza są dekoracja sklepień biblioteki w żagańskim klasztorze augustiańskim z 1736 oraz prawdopodobnie portrety opatów w korytarzu klasztornym.

Obrazy
sztalugowe

Promocja Kultury
Parafia Rzymskokatolicka pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Żaganiu – beneficjent Projektu: „Trójwymiarowa cyfryzacja i wirtualizacja Pomnika Historii – kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Żaganiu”, który otrzymał dofinansowanie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
