Kościół Wniebowzięcia
Najświętszej Maryi Panny
w Żaganiu

Prezbiterium ma kształt prostokąta o długości 26 m, wysokości 18 m, szerokości 9,5 m. Na ścianie wschodniej XVIII wieczny ołtarz główny z warsztatu wrocławskiego, z XVII wiecznymi figurami i obrazem Zwiastowania NMP z XIX w. autorstwa Antoniego Zimmermanna. Nad obrazem umieszczono herb kanoników żagańskich. Nad ołtarzem znajduje się witraż z 1955 r. pochodzący z pracowni krakowskiej. Przedstawia Koronację Matki Bożej.

W górnej części ołtarza umieszczono święte niewiasty kościoła katolickiego. Pierwsza figura od lewej to św. Katarzyna Aleksandryjska z połamanym kołem, obok niej św. Anna trzymająca na ręku Maryję. Po prawej stronie św. Jadwiga Śląska z kościołem na dłoni i św. Barbara oparta na wieży.

W dolnej części ołtarza umieszczono ponadnaturalnej wielkości figury św. ojców kościoła. Pierwsza figura od lewej to św. Ambroży z ulem symbolem krasomówstwa, obok niego św. Grzegorz Wielki papież. Po prawej stronie obrazu św. Augustyn z sercem na dłoni i obok św. Hieronim autor Wulgaty.

W nastawie ołtarzowej umieszczono, wykonane przez żagańskiego złotnika Hollsteina, tabernakulum z Najświętszym Sakramentem nieustannie adorowanym przez św. Augustyna po lewej i św. Jadwigę Śląską po prawej stronie.

Przed ołtarzem świeci się barokowa wieczna lampa wykonana ze srebra w 1686 r.

Po lewy stronie przed ołtarzem znajduje się wykonana z piaskowca, wmurowana w ścianę, skrzynka na święty olej.

Po obu stronach prezbiterium znajdują się drzwi. Drzwi po lewej stronie prowadzą do zakrystii. Obok nich zamontowano dzwonek z 1731 r., a nad drzwiami renesansowa płaskorzeźba z wizerunkami dwóch opatów: Franciszka I i II oraz ich herbami, poprzedników opata Krzysztofa II fundatora dzwonka i i płaskorzeźby. Drzwi po prawej stronie są ślepe, założone dla barokowej symetrii, nad którymi opat Jan Ignacy Felbiger umieścił rokokowy pomnik na cześć  trzech swoich poprzedników: Szymon III, Jan Karol, Gotfryd Ignacy.

Szeroka na 9,5 m, długa na 41 m, wysoka na 21 m, wsparta na 12 ośmiobocznych filarach połączonych gotyckimi ostrołukami. W górnej części na ścianach namalowano ślepe okna z parapetami, na których umieszczono putta. Nawę przykrywa XV-wieczne sklepienie gotyckie gwiaździsto sieciowe.

Na łuku tęczowym fresk Ukrzyżowanie Chrystusa namalował Crystian Conrad. Po jego bokach widać herby fundatorów: księcia Filipa Lobkowitza i jego żony Wilhelminy.Po obu stronach nawy głównej, wsparte na filarach znajdują się ołtarze boczne.

Po prawej, przy prezbiterium XVIII-wieczny stiukowy ołtarz Różańcowy z warsztatu Hennevogelów ufundowany przez opata Szymona III. Obraz w ołtarzu namalował Antoni Zimmermann. Przedstawia Matkę Bożą wręczającą św. Dominikowi  różaniec. Obraz w zwieńczeniu przedstawia św. Dominika w glorii, autorstwa Georga Neunhertza. Między obrazami znajduje się medalion ze statkiem na wzburzonym morzu i napisem: Ocal znajdujących się w niebezpieczeństwie. Obok obrazu figury św. Ildefonsa arcybiskupa Toledo z lewej i św. Patryka biskupa i patrona Irlandii. Obaj czciciele Matki Bożej.

Szeroka na 8 m, wysoka na 16,5 m, dzieli się na dwie części, z których jedna jest pod wieżą i ma sklepienie gwiaździste, druga zaś sieciowe

Podziwiać w niej można wspaniały przykład sztuki snycerskiej późnego renesansu ołtarz Wszystkich Świętych, usytuowany przy bocznym wejściu. Wykonany w drewnie przed 1600 rokiem, a zakupiony przez opata Pawła III. Składa się z trzech części. W centralnej części grono świętych oddaje cześć Trójcy Świętej, na górze figura Matki Bożej Królowej nieba i ziemi, a na zwieńczeniu figura  św. Michała Archanioła pogromcy szatana. Po bokach figury: św.Pawła z lewej i św. Augustyna po prawej. Nad nimi napis: Pomagajcie nam swoimi modlitwami teraz i przy śmierci . W środku herb opacki Pawła III. Na dole wyrzeźbiono scenę nawrócenia św. Pawła.

Na ścianie zachodniej znajduje się fresk, często mylony z obrazem, przedstawiający Chrystusa podczas modlitwy w Ogrójcu autorstwa Jeremiasza Knechtla.

Od strony wschodniej znajduje się, elegancki w formie, stiukowy ołtarz św. Jana Nepomucena patrona Czech i budowniczych mostów, fundacji opata Kacpra Rihla, wykonany przez warsztat Hennevogelów w 1736 r. W centrum obraz namalowany przez Neunhertza przedstawia św. Jana Nepomutzena. Po bokach rzeźby dwóch postaci w powłóczystych szatach z księgami Pisma Św. Na zwieńczeniu XIX-wieczny obraz św. Marii Magdaleny z czaszką z figurami św. Judy Tadeusza z medalionem, św. Wawrzyńca z kratą, oraz św. Barbary z kielichem.

Obok ołtarza wmurowano epitafium Doroty Hackenthal, żony radcy klasztoru.

W przybudówce obok wieży znajduje się tzw. Kaplica piastowska, w której znajduje się tumba z oryginalną płytą nagrobną z piaskowca Henryka IV zwanego Wiernym. Był najstarszym synem Henryka III głogowskiego, po śmierci ojca dziedzicem królestwa polskiego, a w końcu życia lennikiem Jana Luksemburgskiego. Zmarł 22 stycznia 1342 r. Jego tumba nagrobna, ufundowana przez syna Henryka V stała na środku prezbiterium. Za czasów protestanckich przeniesiona do niszy za ołtarzem głównym. Z jego rodu pochodzą dwie królowe: wnuczka Jadwiga żagańska czwarta żona Kazimierza Wielkiego, praprawnuczka Anna Cylejska druga żona Jagiełły.

Na całej długości nawy  wzniesiono przez Marcina F. Młodszego, w latach 1731-1734 emporę połączoną z emporą organową. Wsparta na filarach dekorowanych jońskimi pilastrami posiada rzeźbione w drewnie ażurowe zwieńczenie parapetu. W nawie północnej usytuowano fresk, trzy kaplice, konfesjonały i płyty epitafijne.

Fresk „Ukoronowanie Chrystusa” zobaczyć można na ścianie zachodniej pod emporą ujęte w kunsztowne sztukateryjne obramowanie. Na zwieńczeniu herb opacki Jakuba II z napisem: Przechodniu, gdy zobaczysz tę tablicę, przeczytaj i powiedz: Dobry Boże, zmiłuj się nad nami. Na dole napis z datą 1584 r.

Kaplicę Chrztu Świętego wzniesiono w XVIII w. za czasów opata Benedykta. Zbudowana z marmuru śląskiego, usadowiona na ośmiokątnej, dwustopniowej podstawie barokowa chrzcielnica w kształcie kielicha z wypukłą liściastą girlandą. Na ścianie zawieszono obraz  Chrzest Pana Jezusa w Jordanie namalowany przez Georga Lichtenfelsa w 1668 r. Kaplicę zamyka marmurowa balustrada z ozdobną kratą.

Na ścianie, po obu stronach kaplicy wmurowano dwie płyty epitafijne burmistrzów Żagańskich.

Przy wejściu na chór organowy widnieje epitafium dobrodziejki biednych sierot, Anny Rosiny, z domu Oswald, żony książęcego poborcy podatków.

Na końcu nawy, od wschodu, po obu stronach drzwi prowadzących do zakrystii, znajdują się: po prawej płyta epitafijne Reginy von Sleynitz, zmarłą w sobotę, przed świętem Wniebowzięcia NMP, w 1479 r., po lewej malowidło z postacią przedostatniego księcia żagańskiego z rodu Piastów, Jana I Żagańskiego, pochowanego w krypcie pod posadzką prezbiterium. Nad drzwiami orzeł śląski.

Po lewej stronie jest kapliczka z renesansowym ołtarzykiem z piaskowca, z 1603 roku, wzniesiona przez opata Zachariasza Ursina na chwałę Bożą, w nadziei na żywot wieczny i dla modlitw współbraci. W ołtarzu znajduje się współczesny obraz św. Maksymiliana Kolbe, męczennika z Auschitz.

Na przeciwko fragment renesansowych polichromii, odkrytych spod tynku w latach  80-tych

Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej. Wzniesiona w XV w. jako kaplica Najświętszego Sakramentu. W 1763 r. opat Jan Ignacy wstawił żelazną kutą kratę w stylu rokokowym. Po II wojnie światowej w 1955 r. ówcześni mieszkańcy Żagania ufundowali kopię obrazu jasnogórskiego jako wotum wdzięczności za przeżycie wojny.

Biblioteka klasztorna, mieszcząca się na piętrze skrzydła wschodniego, składa się z dwóch pomieszczeń, dolnego i górnego, przekrytych spłaszczonymi kopułami ozdobionymi freskami Georga Wilhelma Neunhertza. W wielkich kompozycjach artysta przedstawił alegorię Kościoła Zwycięskiego, w części dolnej, oraz adorację Świętej Trójcy przez kanoników reguły św. Augustyna, w części górnej. W wyposażeniu biblioteki, oprócz zdobionych snycersko, modrzewiowych regałów, znajdują się dwa globusy z początku XVII w. – ziemi i nieba, pochodzących z pracowni niderlandzkiego kartografa Willema Blaeua.

Żagańska biblioteka klasztorna od XV w. należała do najznamienitszych i największych na Śląsku, także znaczną w skali europejskiej. Znane było tutejsze skryptorium, w którym pracowali wybitni iluminatorzy – Henryk z Gubina i Marcin z Roudnic, dzięki którym biblioteka mogła się szczycić 800 rękopisami. W erze druków Gutenberga, w bibliotece było około 250 inkunabułów. Po sekularyzacji najcenniejsze dzieła biblioteki, w tym kronika klasztoru, inkunabuły i starodruki przejęła Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Znaczna część księgozbioru znajduje się w Bibliotece Wojewódzkiej w Zielonej Górze, jako depozyt. Obecnie w bibliotece znajduje się około 7,5 tys. woluminów. Większość z nich to XIX i XX wieczne książki zebrane po wojnie z okolicznych parafii, które ułożono na regałach dolnej części biblioteki. Oryginalne druki żagańskiej książnicy znajdują się na górze. Pochodzą z XVII-XIX w. i jest ich zaledwie ok. 2 tys. tomów spośród 10 tys., które wypełniały regały tuż po wojnie.

Georg Wilhelm Neunhertz (ur. 1689 we Wrocławiu, zm. 27 maja 1749 w Pradze) – malarz i autor fresków, tworzył w epoce baroku. Był synem malarza Christiana Neunhertza oraz Anny Elisabeth Willmann, córki malarza Michaela Willmanna. Jego nauczycielem był Michael Willmann, a po jego śmierci w roku 1706 – pasierb Willmanna Jan Krzysztof Liszka.

Dziełami Neunhertza są dekoracja sklepień biblioteki w żagańskim klasztorze augustiańskim z 1736 oraz prawdopodobnie portrety opatów w korytarzu klasztornym.

Malarz legnickiego cechu malarzy, niezwykle płodny, jeden z głównych dostawców religijnych obrazów dla katolickich zleceniodawców na terenie zachodniej części Śląska. Swój sukces zawdzięczał talentom menadżerskim i niezwykłym umiejętnościom artystycznym dzięki oryginalnej stylistyce swoich obrazów. Jego prace wyróżniają się mocnym konturem, wyrafinowaną, pastelową kolorystyką, stosowaniem rzadkich kolorów jak fiolet, niezwykle gładką fakturą przypominającą malarstwo emaliowane, budowaniem wielofiguralnych przedstawień na bazie jednoplanowej kompozycji, ukazywaniem postaci ludzi w swoistym kontrapoście i manierystyczne pozie.

W żagańskim kościele pozostawił najlepsza dzieła swojego dorobku artystycznego, w tym cykl 18 obrazów, scen z legendy św. Augustyna z roku 1747.

Tworzył przede wszystkim obrazy w technice olejnej na płótnie. Bardzo dobrze radził sobie zarówno z małymi jak i wielkoformatowymi przedstawieniami, co doskonale widać w żagańskich realizacjach. Był artystą niezwykle sprawnym i uzdolnionym. Jego prace cechują się charakterystyczną manierą malarską, opartą na stosowaniu mocnego konturu i gładkiej faktury oraz operowaniu dużą plamą barwną. Knechtel miał znakomite wyczucie koloru, a jego dzieła często charakteryzują się wyrafinowaną kolorystyką. Słabszą stroną artysty było natomiast przedstawianie postaci ludzkiej.

Wysoka klasa artystyczna obrazów Knechtla nie szła jednak w parze z ich popularnością. Legnicki artysta jest jednym z najmniej znanych malarzy, jacy pracowali na Śląsku w dobie baroku.

We wnętrzu kościoła o średniowiecznej genezie przestrzeń wysokiej nawy od niższego o jedną kondygnację prezbiterium dzieliła rozległa płaszczyzna łuku tęczowego, doskonale nadająca się na wypełnienie jej monumentalnym malowidłem. W tym miejscu warsztat Conrada Młodszego wykonał fresk przedstawiający Ukrzyżowanie Chrystusa.

Scena ta poprzez swoją skalę dominuje we wnętrzu nawy głównej. W centrum znajduje się ukrzyżowany Chrystus głoszący Testament swojej Matce i św. Janowi Ewangeliście. Dramatyzm przedstawienia podkreślają klęcząca pod krzyżem św. Maria Magdalena oraz płaczące putta przyglądające się scenie z obłoków. W oddali po prawej stronie widoczni są dwaj żołnierze na tle zabudowań Jerozolimy.

Cała scena wykonana w typie dekoracji malarskiej quadro riportato otrzymała bogate obramowanie. Monochromatyczne kwiecisto-owocowe ornamenty przeplatają się z barwnymi akantami. W samym centrum na górze wpleciona została banderola z napisem: UT VIVAS MORIOR NON EST DILEGTIO MAJOR. Scena pasyjna połączona została z przedstawieniami heraldycznymi. W przyłuczach znajdują się herby właścicieli Żagania, rodziny von Lobkowitzów, po lewej stronie para putt podtrzymuje herb księcia Filipa a po prawej jego małżonki Marii Wilhelminy. Amorek trzymający godło księcia i równocześnie wskazujący na malowidło może sugerować, że to właśnie para książęca ufundowała fresk.

W trakcie pracy dla opactwa Augustianów w Żaganiu pracownia Georga i Georga Abrahama Lichtenfelsów wykonała co najmniej dwadzieścia sześć zachowanych malarskich dzieł, z których aż siedemnaście do dzisiaj stanowi wyposażenie nastaw ołtarzowych. Nie ulega wątpliwości, że jest to tylko część pierwotnej liczby obrazów, jakie zostały namalowane w kożuchowskim warsztacie dla augustiańskich zakonników.

Artystyczną działalność Georga Lichtenfelsa, kontynuowaną przez jego syna, Georga Abrahama, można uznać za charakterystyczną dla pierwszej generacji malarzy cechowych, którzy rozpoczynali swą aktywność zawodową na Śląsku po ustaniu działań wojennych i ukształtowaniu się nowego ładu polityczno-religijnego w Środkowej Europie na mocy ustaleń pokoju westfalskiego z 1648 roku. Artyści ci malarskie wykształcenie uzyskiwali najczęściej W tradycyjnych lokalnych środowiskach cechowych, a barokowe nowinki z Flandrii lub Włoch poznawali na ogół za pośrednictwem reprodukcyjnych grafik. Malarska twórczość Lichtenfelsów jest tego znakomitym przykładem. Większość obrazów, które powstały w ich kożuchowskiej pracowni, to bowiem kopie, kompilacje lub w najlepszym razie parafrazy graficznych ,,prototypów”, będących najczęściej reprodukcjami obrazów zarówno wielkich Flamandów: Petera Paula Rubensa i Anthonijsa van Dycka, jak i tworzącego na Śląsku Willmanna. Choć Lichtenfelsowie wykorzystywali już nowe barokowe kompozycyjne pierwowzory, to jednak – jak pokazuje warstwa stylistyczna ich obrazów – sposób ich malarskiego opracowania pozostał tradycyjny.

Wszystkie zachowane obrazy Georga i Georga Abrahama Lichtenfelsów są utrzymane w konserwatywnej manierze malarskiej, charakterystycznej dla śląskich pracowni cechowych. Jej podstawowe cechy to gładka faktura, będąca efektem laserunkowego malowania, stosowanie ostrego i mocnego konturu oraz unikanie jaskrawych barw na rzecz stonowanej kolorystyki. Wszystko to łączyło się z niezwykłą precyzją w przedstawianiu nawet najdrobniejszych szczegółów oraz brakiem umiejętności poprawnego ukazywania postaci ludzkiej i nieporadnym stosowaniem perspektywy przy tworzeniu przestrzennych konstrukcji przedstawień.

Monumentalna, dwukondygnacyjna, wieloosiowa i bogato gierowana nastawa wypełnia wschodnią ścianę kościoła. Dzisiejsza forma retabulum odbiega od pierwotnej, a przekształcenia były wynikiem przebudowy prezbiterium po pożarze Żagania z 22 VIII 1730 roku. Największa modyfikacja wymuszona została przebiciem okna we ścianie za ołtarzem i koniecznością dostosowania doń górnego piętra nastawy. Prawdopodobnie pomysłodawcą nowej aranżacji, ukończonej w 1734 roku na koszt księżnej von Lobkowitz, był kierujący przebudową architekt Martin Frantz.

Na program rzeźbiarski nastawy składają się ponadnaturalnej wielkości przedstawienia Ojców Kościoła: Ambrożego, Grzegorza Wielkiego, Augustyna i Hieronima posadowione w dolnej kondygnacji, nieco mniejsze skalą rzeźby świętych: Anny, Katarzyny, Jadwigi i Barbary w górnym piętrze oraz siedzące anioły, putta oraz liczne uskrzydlone główki puttów. Jeszcze w XIX wieku wystrój nastawy bogatszy był o zaginioną obecnie grupę Trójcy Świętej zawieszoną w górnej kondygnacji.

Figury Ojców Kościoła zalicza się do najwybitniejszych przykładów nurtu ekspresyjnego w śląskiej rzeźbie barokowej. Specyficzna postawa artystyczna potęgująca wyraz dzieł objawia się nadmiernym wysmukleniem postaci ustawionych częstokroć w skomplikowanych pozach, naturalistycznym wyeksponowaniem detalu odsłoniętych partii ciała, zastosowaniem nienaturalnie pociągłych twarzy o przesadnie dużych oczach i nosach.