Bazylika św. Mikołaja w Gdańsku
explore
Wstęp
Cel
projektu
Platforma wirtualna powstała w trakcie realizacji zadania „Cyfryzacyjne prace ratunkowe w Bazylice św. Mikołaja w Gdańsku – ochrona dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń” podjętego przez Klasztor oo. Dominikanów w Gdańsku w partnerstwie z Fundacją Wirtualizacji Narodowego Dziedzictwa Kulturowego.
Projekt uzyskał dofinansowanie w ramach programu Ministerstwa Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu – „Kultura Cyfrowa 2021”.
Przeprowadzone prace ratownicze polegały na cyfrowym, trójwymiarowym i wirtualnym odtworzeniu architektury Bazyliki św. Mikołaja oraz znajdującego się w jej wnętrzu zabytkowego wyposażenia. W trakcie realizacji zadania zostały wykorzystane najnowsze technologie pomiarowo-wizualizacyjne, internetowe oraz rzeczywistość wirtualna zapewniające interaktywność dla wszystkich rodzajów odbiorców, ze szczególnym uwzględnieniem osób wykluczonych.
Nadrzędnym celem projektu było opracowanie i digitalizacja zasobów dziedzictwa kulturowego oraz udostępnienie i umożliwienie ponownego wykorzystywania zasobów cyfrowych do celów popularyzacyjnych, edukacyjnych, naukowych oraz podejmowanych w przyszłości badań konserwatorskich i prac konserwatorsko-restauratorskich.
Święty Mikołaj -
patron Bazyliki
Opiekun żeglarzy i kupców urodził się w Patras w Grecji ok. 270 r. Od młodości wyróżniał się pobożnością oraz dużą wrażliwością na niedolę bliźnich. Wybrany na biskupa miasta Miry pełnił swoją posługę ofiarnie i z całkowitym oddaniem, niosąc słowo Boże wśród członków wspólnoty chrześcijańskiej, ale także wśród pogan.
Znane są przykłady cudów z udziałem świętego. Jeden z żywotów podaje dwie legendy, z których jedna opowiada o żeglarzach, którzy podczas sztormu, gdy ich statek zaczął tonąć, wzywali pomocy Mikołaja. Biskup pojawił się na statku, wydobył go z topieli, nakazał uciszyć się wiatrowi, a potem zniknął. Żeglarze bezpiecznie dopłynęli do portu, dotarli do Miry i w kościele dziękowali Mikołajowi.
Biskup zmarł 6 grudnia pomiędzy 345 a 352 r. Ciało świętego zostało pochowane w Mirze, a w 1087 r. jego relikwie zostały przeniesione do włoskiego miasta Bari. W całym chrześcijańskim świecie św. Mikołaj miał wiele świątyń. W Polsce kult świętego był również bardzo popularny. Pod jego wezwaniem jest ponad 300 kościołów. Na Pomorzu wyróżnia się świątynia w Gdańsku i w Elblągu. Jest on patronem Grecji i Rusi. Pod jego opiekę oddały się również Moskwa, Nowogród, Antwerpia i Berlin.
Za swego patrona wybrali go kupcy, bednarze, cukiernicy, młynarze, piekarze, piwowarzy, a także notariusze, sędziowie, pielgrzymi i więźniowie. Jako biskup miasta portowego stał się też patronem ludzi morza: flisaków, marynarzy, rybaków oraz żeglarzy.
Zakon Kaznodziejski dał Kościołowi 4 papieży, 68 kardynałów, 13 patriarchów, 242 arcybiskupów i 1201 biskupów oraz 54 świętych i 246 błogosławionych.
Historia
Początki
dominikanów
w Gdańsku
Żebraczy Zakon Braci Kaznodziejów założony przez św. Dominika Guzmana przybył do Gdańska około połowy 1226 r.
Początkowo zakonnicy znaleźli schronienie przy kościele w grodzie gdańskim, a następnie 22 stycznia 1227 r. przejęli z nadania księcia pomorskiego Świętopełka pierwszy kościół wraz z placem, ogrodem i łąką. Najstarszy kościół, jak również drugi, wzniesiony na jego miejscu znajdował się pod obecną Halą Targową, czyli na północ od dzisiejszego kościoła św. Mikołaja. Kościół i klasztor zostały zniszczone w 1308 r. w czasie szturmów krzyżackich.
Odbudowa klasztoru i wzniesienie obecnego kościoła św. Mikołaja w początku XIV wieku związana była ze zmianą układu przestrzennego dotychczasowego założenia. Nowy klasztor postawiono na ruinach wcześniejszych obiektów i starszego kościoła, ale także na terenie przyległym. Gotycki kościół istnieje do dzisiaj w niezmienionej lokalizacji.
Dominikanie oprócz duszpasterstwa parafialnego podjęli szereg innych działań. Najbardziej znane stało się założone w 1966 r. Duszpasterstwo Akademickie Górka. Obecnie przy klasztorze funkcjonuje Poradnia Rodzinna wspierająca małżonków i ich dzieci; Dominikańska Szkoła Wiary prezentująca cyklicznie wykłady z zagadnień wiary, filozofii, teologii, etyki, życia społecznego; Pracownia Ikon; Kuchnia św. Mikołaja wspierająca potrzebujących i zajmująca się wydawaniem posiłków dla bezdomnych i potrzebujących; Fundacja św. Jacka; Duszpasterstwo Akademickie Górka, Duszpasterstwo Postakademickie, Duszpasterstwo Młodzieży Katamaran, Duszpasterstwo Związków Niesakramentalnych.
Kościół
św. Mikołaja
Historia kościoła rozpoczyna się w XII w. Został on zbudowany na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych, tj. starożytnej drogi kupców (via mercatorum) i traktu wiodącego z gdańskiego zamku do książęcych posiadłości na Pomorzu.
Kościół od początku służył zarówno ludności miejscowej, jak i przybywającym tu licznie ze wszystkich stron świata kupcom i żeglarzom.
Pierwsza świątynia była jednonawowa, z prezbiterium zamkniętym absydą. Od zachodu zbudowane były dwie kwadratowe wieże, pomiędzy którymi wykonane było wejście do kościoła w formie portalu. To właśnie ten kościół otrzymali przybyli do Gdańska dominikanie. Nadanie odbyło się w dniu 22 stycznia 1227 r. z rąk księcia pomorskiego Świętopełka.
Kościół i klasztor stopniowo ulegały rozbudowie. Na miejscu starszego kościoła dominikanie zbudowali nowy. Przebudowa I kościoła mogła mieć miejsce w latach 1227-1235. Górną cezurę wyznacza dokument biskupa włocławskiego Michała wymieniający konsekrację kościoła i znajdujących się w nim ołtarzy. Materiał budowlany pochodzący z rozbiórki ściany zachodniej pierwszej świątyni został wykorzystany do przebudowy kościoła. Dotychczasowe prezbiterium zostało rozebrane, wydłużone i zakończone ścianą prostą. Od strony północnej i południowej do prezbiterium przylegały dwa boczne aneksy, które stanowiły element charakterystyczny dla założenia gdańskiego.
Drugi kościół wraz z zabudową klasztorną został spalony i zniszczony przez Krzyżaków w 1308 r. Relikty założeń można dzisiaj oglądać w podziemiach Hali Targowej (film poniżej). Gotycki klasztor i obecny kościół św. Mikołaja zaczęto wznosić w XIV w. Z najstarszej fazy budowlanej kościoła pochodzi prezbiterium, zakrystia i dolna część wieży.
Nowy klasztor postawiono na ruinach wcześniejszych obiektów i pierwotnego kościoła św. Mikołaja. Klasztor został zniszczony przez pożar w 1813 r., a następnie rozebrany w 1840 r. Katastrofalne dla Gdańska działania wojenne szczęśliwie ominęły kościół św. Mikołaja. Jako jedyna świątynia w mieście zachowała się od zniszczeń, dzięki czemu możemy dzisiaj przebywać w jej wnętrzu i doświadczać różnorodności i bogactwa zabytków pochodzących od średniowiecza do XX w.
Ocalałe z pożogi
Historia dominikanów w Gdańsku sięga 1. połowy XIII w. Wkrótce po przybyciu do miasta otrzymują w 1227 r. z rąk księcia pomorskiego Świętopełka akt fundacyjny klasztoru i zakładają czwarty na ziemiach polskich konwent dominikanów. Dzieje klasztoru są burzliwe, szczególnie w okresie reformacji, a później w XIX w. Klasztor płonął dotkliwie dwa razy: za czasów krzyżackich w 1308 r. i w okresie napoleońskim w 1813 r. Przez wszystkie lata funkcjonowania kościół św. Mikołaja stanowił ostoję dla ludności katolickiej w Gdańsku. W roku 1945 po 112 latach przerwy dominikanie wywodzący się z klasztoru we Lwowie powrócili do Gdańska. Szczęśliwie do dzisiaj realizują misję duszpasterską, a także podejmują działania kulturalne i szereg inicjatyw wspierających różne grupy potrzebujących.
Architektura
Mury
zewnętrzne
świątyni
Bazylikę św. Mikołaja najlepiej jest oglądać z placu położonego między ul. Świętojańską i Szeroką, powstałego po usunięciu pozostałości kwartału zabudowy zniszczonego w 1945 r.
Jest ona budynkiem halowym, trójnawowym, w którym wszystkie nawy są tej samej wysokości. Do wydzielonego w planie prezbiterium od południa przylega zakrystia, a od północy kaplica św. Jacka.
W pierwszym spojrzeniu bryła wywołuje wrażenie surowości i obronnego charakteru. Dominującym akcentem architektonicznym jest wieża usytuowana między zakrystią i południową nawą. U dołu ma ona masywny, czworoboczny trzon, zaś u góry przyjmuje lżejszą ośmioboczną w rzucie formę.
Cechą charakterystyczną zakrystii jest rząd blend zamkniętych półkoliście, pięć szerokich i ślepych oraz cztery wąskie z prostokątnymi okienkami. Ponad nimi znajdują się blanki zakrywające pulpitowy dach.
gigapanorama
Prezbiterium
Wzniesione zostało jako pomieszczenie jednonawowe na planie wydłużonego prostokąta z prostym zamknięciem ściany od strony wschodniej.
Na nawę główną prezbiterium otwiera się szeroką arkadą zamkniętą ostrym łukiem. Łuk arkady przecina u góry belka tęczowa, na której umieszczona jest późnogotycka grupa Ukrzyżowanie – dzieło snycerza gdańskiego Pawła z lat 1520 1525. Od góry prezbiterium przesłania czteroprzęsłowe sklepienie gwiaździste, takie samo jak w nawie głównej.
Od północy wnętrze prezbiterium oświetlają dwa ostrołukowe okna bez maswerków, a od strony południowej trzy okna. Część dawnych okien została zamurowana. Widoczna w ścianie południowej duża blenda i zachowany w górnej części otwarty łuk ostry stanowią wg niektórych badaczy świadectwa zlikwidowanych arkad otwierających się niegdyś na zakrystię i kaplicę św. Józefa.
W ścianie wschodniej jeszcze w XV w. wykonano duże okno, z którego zrezygnowano po umieszczeniu w 1. połowie XVII w. obecnego późnorenesansowego w stylu ołtarza głównego.
gigapanorama
Korpus
Korpus kościoła został wzniesiony w formie trójnawowej hali. Każda nawa składa się z sześciu przęseł. Wszystkie nawy są równej wysokości, a każda z nich kryta jest własnym dachem dwuspadowym.
Od góry nawy przykryte są sklepieniem gwiaździstym. Ściany są otynkowane. Po wcześniejszej różnorodnej i zmieniającej się w czasie dekoracji świadczą pozostawione w kilku miejscach kościoła odkrywki. We wnętrzu dominuje wystrój pochodzący z XVII i XVIII wieku.
Uderza bogactwo barokowych ołtarzy bocznych, jak również inne przykłady rzeźby drewnianej z tego okresu, takie jak ambona, ogrodzenie kaplicy chrzcielnej, bogato rzeźbiony chór muzyczny.
W nawach znajdują się również przykłady malarstwa pochodzące z okresu średniowiecza (Madonna z Dzieciątkiem), XVI-XVIII w. (m.in. Ukrzyżowanie, Kazanie Jana Chrzciciela na puszczy, Wskrzeszenie Piotrowina, Wręczenie dominikanom aktu fundacyjnego).
Kaplica
św. Jacka
Kaplica (dawniej św. Krzyża) położona jest na zamknięciu nawy północnej i przylega ścianą południową do prezbiterium kościoła. W XVII w. została ona urządzona w miejscu dawnej kaplicy krzyżackiej.
Od wschodu posiada ona niewielką absydę, od góry przykryta jest kopułą. Z kaplicy prowadzą dwa wejścia. Po prawej znajduje się korytarz łączący kaplicę z prezbiterium. Po lewej znajduje się drugi wąski korytarz, w którym dawniej mieściła się klatka schodowa komunikująca tę część kościoła z nieistniejącym już dzisiaj klasztorem.
Obecny wystrój ścian i sklepienia kaplicy to efekt odkrywek i prac konserwatorskich przeprowadzonych w 2008 r. Pod warstwami białych wymalowań ukazały się dekoracje malarskie naśladujące strukturę kamienia, przedstawienia figuralne oraz bardzo starannie wykonany rysunek malarski nieba na kopule. Całość kompozycji dopełniają rzeźby aniołów.
W wystroju kaplicy na uwagę zasługuje gotycka rzeźba Piety z ok. 1430 r., relief z nieistniejącego już ołtarza bocznego Boże Narodzenie z 1680 r., obraz przedstawiający św. Jacka namalowany przez Marcina Jabłońskiego w 1837 r. i który trafił do Gdańska po wojnie z klasztoru lwowskiego.
gigapanorama
Krypta
krzyżacka
W XV w. kaplica Herrenkapelle – wschodnia część obecnej kaplicy św. Jacka stała się miejscem chowania członków gdańskiego konwentu Krzyżaków.
W 1446 r. nadzorujący pobór cła funtowego Krzyżak Winrich von Manstede ufundował w kościele kaplicę grzebalną, która była dedykowana rycerzom zamku krzyżackiego w Gdańsku.
Wikariusz tej kaplicy musiał być zatwierdzony przez mistrza krzyżackiego, a później także przez jego następców lub wielkiego szafarza Zakonu.
W kaplicy odprawiano każdego dnia mszę w intencji Krzyżaków, a cztery razy w roku cały konwent dominikański miał brać udział w mszach w intencji zakonu krzyżackiego. Herrenkapelle przejęło kupieckie bractwo tzw. lubeczan (Ława Bractwa św. Krzysztofa z Dworu Artusa) ok. 1492 r.
gigapanorama
Zakrystia
Od zewnątrz zakrystia jest dużo niższa od prezbiterium i głównego korpusu.
W dolnej jej partii znajdują się trzy symetrycznie rozmieszczone ostrołukowe okna z prostym maswerkiem. Górną partię muru zdobi rząd blend zamkniętych półkoliście, pięć szerokich i ślepych oraz cztery wąskie z prostokątnymi okienkami. Nad oknami poddasza wymurowane zostały blanki, które zakrywają znajdujący się w tym miejscu dach pulpitowy.
Wnętrze zakrystii i obecny jej wystrój to efekt przeprowadzonych badań architektonicznych i konserwatorskich oraz wykonanych prac renowacyjnych.
Północna ceglana ściana zakrystii odsłania fazy budowy sklepień w pomieszczeniu i ich przebudowy. Ostatni duży remont sklepień miał miejsce w 1903 r. W czasie jego trwania wzniesione zostały neogotyckie sklepienia, które oglądamy dzisiaj. Starsze sklepienia były niższe i zbudowano je w innej niż obecna formie. W trakcie prac remontowych w 2020 r. ustalono również, że wejście do zakrystii z prezbiterium prowadziło przez dekoracyjny portal zwieńczony tympanonem, w którym pierwotnie mogły znajdować się dekoracje malarskie wykonane na tynku.
Osadzone w przejściu drzwi zachowały się do dzisiaj. Mają one bardzo dekoracyjną formę od strony wejścia w postaci opierzenia składającego się z regularnie wykonanych czwórliści. Drzwi są dwukolorowe. Pokrywa je jasna zieleń i odcienie czerwono-brązowawe. Odrestaurowane drzwi stanowią doskonałą zapowiedź wejścia do zakrystii będącej najstarszą gotycką częścią kościoła.
gigapanorama
Wieża
Usytuowana jest między zakrystią i południową nawą kościoła i stanowi dominujący akcent architektoniczny.
W pierwszej fazie budowy (ok. 1348-1360) powstała część dolna partia wieży stanowiąca masywny, kwadratowy trzon sięgający do korony muru głównego korpusu.
Gładką jego powierzchnię ożywia u dołu duże ostrołukowe okno i nad nim rząd trzech ostrołukowych blend. Nad wieńczącym fryzem, którego ozdobą są regularnie rozmieszczone małe otwory zamknięte odcinkowym łukiem, wyrastają narożne sterczyny o kwadratowym przekroju i nakryte daszkiem. Między nimi widać górną partię wieży nadbudowaną w pierwszej połowie XV w., o ośmiobocznym przekroju, nakrytą namiotowym dachem. W tej partii ściany wieży mają długie i wąskie blendy zamknięte półkoliście, urozmaicone otworami okiennymi i mniejszymi blendami. Powyżej profilowanego gzymsu biegnie arkadowy fryz, utworzony z uskokowych wnęk zamkniętych odcinkowymi łukami.
W średniowieczu na pierwszym piętrze wieży usytuowana była kaplica lub oratorium doświetlona otworami okiennymi zamykanymi drewnianymi okiennicami. Obecnie pomieszczenie nie jest użytkowane.
Trwające badania architektoniczne i konserwatorskie pozwolą w przyszłości odpowiedzieć na pytanie o prawdopodobny wystrój tego wnętrza w przeszłości.
Sklepienia
Kościół św. Mikołaja od góry zamykają sklepienia gwiaździste. Ich budowa zakończyła się w 1487 r. Wyjątkiem są neogotyckie sklepienia w zakrystii, które zostały wzniesione w trakcie remontu w 1903 r.
W korpusie nawowym sklepienia wspierają się na 10 ośmiobocznych filarach. Obecnie sklepienia pokryte są jednorodną farbą w odcieniu szaro-zielonkawym lub złamanej bieli. Na podstawie zachowanych zdjęć archiwalnych oraz wykonanych odkrywek konserwatorskich wiemy, że kolorystyka kościoła w tym wystrój sklepień i ścian zmieniał się kilkukrotnie w okresie od średniowiecza do XX w. Dla przykładu na sklepieniu kaplicy św. Józefa odkryto dobrze zachowane dekoracje z XVII-XVIII w., pod którymi ujawniły się tynki gotyckie z reliktami dekoracji z tego okresu.
W gotyku żebra sklepień pomalowano w kolorze czarnym, a zworniki pokryto czerwienią. Natomiast w XIX w. żebra miały już inne kolorystykę. Malowane były na błękitno-pomarańczowe paski, by w kolejnej fazie ukazać się w kolorze czerwonym z jasnoróżowymi spoinami.
Kolorystyka sklepień, ale także ścian i filarów stanowiła ważny element wystroju kościoła w każdym okresie historycznym i zmieniała się w zależności od panującej mody i upodobań estetycznych danej epoki.
Więźba dachowa
Bryłę kościoła wieńczy oryginalna więźba dachowa wzniesiona w średniowieczu. Jest ona najstarszą, oryginalną konstrukcją dachową zachowaną w gdańskich kościołach. Początki jej budowy sięgają 2. połowy XIV w.
Przeprowadzone w 2010 r. badania wieku drewna więźby dostarczyły informacji o zbudowaniu więźby nad prezbiterium z drewna ściętego ok. 1369 r., zaś w korpusie z drewna ściętego nieco ponad 20 lat później, gdyż w 1392 r. Pod względem typu konstrukcji jest to więźba storczykowa. Do łączenia poszczególnych elementów konstrukcji nie używano gwoździ, a drewnianych kołków. Zgodnie z tradycyjnymi metodami dawni cieśle docinali i dopasowywali poszczególne elementy więźby na placu budowy poza kościołem, a następnie montowali je już na dachu świątyni. Świadectwem tego są wyryte na drewnie znaki ciesielskie układające się w logiczne sekwencje i numerację ułatwiającą prawidłowy montaż konstrukcji.
Bystry obserwator zauważy, że na poddaszu znajdują się również młodsze metalowe urządzenia. Są to kołowroty służące do opuszczania świeczników do wnętrza kościoła funkcjonujące przed wprowadzeniem w mieście elektryczności.
Prace ratunkowe
w kościele - widmo
katastrofy budowlanej
W 2018 r. zaobserwowano spękania w obrębie ścian i sklepień w nawie południowej kościoła. Doszło również do miejscowych zapadnięć posadzki. Stan zachowania kościoła okazał się na tyle poważny, że już 31 października 2018 r. podjęto decyzję o wyłączeniu świątyni z użytkowania.
Czas zamknięcia kościoła wykorzystano na przeprowadzenie szeroko zakrojonych badań specjalistycznych, które miały na celu jak najpełniejsze rozpoznanie sytuacji, ustalenie przyczyn oraz wskazanie rozwiązań i metod naprawy kościoła. Dla osiągnięcia wyznaczonego celu Klasztor powołał zespół specjalistów składający się z konstruktorów, inżynierów budownictwa, konserwatorów zabytków oraz archeologów.
Równoległe temat zagrożenia bezpieczeństwa cennego zabytku architektury sakralnej stał się przedmiotem regularnych prac komisji powołanej przy Generalnym Konserwatorze Zabytków.
Wnioski komisji były systematycznie omawiane przez powołany zespół klasztorny. W latach 2018-2020 przeprowadzone zostały badania specjalistyczne, w tym badania gruntu, badania wilgotnościowe murów kościoła.
Na bieżąco prowadzone są pomiary geodezyjne i pomiary poziomu wód gruntowych, które pozwalają obecnie na stałe monitorowanie stanu zachowania konstrukcji kościoła. Założony został system radiowego opomiarowania kościoła Leica Geosystems, który pozwala na pozyskanie bardzo dokładnych danych o ruchach i przemieszczeniach bryły kościoła.
W 2019 r. ze względu na realne zagrożenie katastrofą budowlaną wykonano roboty zabezpieczające polegające na budowie drewnianego rusztowania podpierającego uszkodzone sklepienia w nawie południowej. Rusztowanie to stanowi prawdziwy pokaz umiejętności pracy w drewnie, gdyż do podparcia żeber należało je docinać ręcznie pod wymiar wszystkich krzywizn sklepiania. Rusztowanie będzie stałym elementem wystroju kościoła do czasu wykonania wszystkich koniecznych prac zabezpieczających. Pierwsze rozpoczęły się w 2021 r. od naprawy uszkodzonych sklepień.
Ołtarz Główny
Złoty ołtarz
Jest to bogato zdobiony, pięciokondygnacyjny ołtarz główny, pochodzący z 1643 r. Reprezentuje styl późnego renesansu.
Wypełnia on całą powierzchnię wschodniej ściany prezbiterium, zawiera liczne obrazy i rzeźby figuralne i jest pokryty polichromowaną dekoracją reliefową z motywami chrząstkowo-małżowinowymi.
Obraz główny pochodzi z 1643 r. i namalowany został na płótnie przez gdańskiego artystę Augusta Ranischa. Przedstawia patrona kościoła, św. Mikołaja klęczącego przed Chrystusem, który wręcza mu księgę oraz Matkę Boską, która wkłada na jego głowę mitrę. Obraz zajmuje wysokość drugiej i trzeciej kondygnacji ołtarza.
Na czwartej kondygnacji widnieją dwa owalne obrazy przedstawiające św. Dominika i św. Franciszka. Na wszystkich kondygnacjach rozmieszczone są liczne figury świętych, m.in. św. Stanisława z Piotrowinem u stóp, św. Wojciecha z wiosłem, św. Jacka Odrowąża z figurką Madonny w lewej ręce, św. Kazimierza Królewicza, bł. Czesława Odrowąża.
Kompozycję ołtarzową wieńczy figura Madonny w promienistej mandorli.
Organy
Muzyczna
oprawa
liturgii
Piękny, bogato rzeźbiony prospekt organowy pochodzi z 1755 r. Wraz z emporą organową zajmującą szerokość trzech naw stanowi wspaniały przykład barokowej sztuki snycerskiej.
Empora oraz prospekt uderza w widza bogactwem dekoracji architektonicznej i figuralnej, kolorystyką oraz dużym rozrzeźbieniem kompozycji. W niszach empory znajdują się figury Chrystusa, pięć panien mądrych, symbole cnót oraz postaci ewangelistów.
Centralne miejsce prospektu zajmuje figura Najświętszej Marii Panny otoczona muzykującymi aniołami. Nad głową Marii w kartuszu umieszczony jest napis fundacyjny: D.O.M. FIDELIUM COLLECTA ORGANA ERECTA ANNO 1775.
Obecny wygląd organów to efekt ich przebudowy w 1977 r. Wówczas na górną partię instrumentu przeniesiono małe organy, umieszczone w 1932 r. w nawie południowej.
Obecnie organy posiadają 2 manuały i pedał, 32 głosy pełne oraz 2516 piszczałek. Daje to ogromne możliwości gry na instrumencie ubogacając odprawianą w kościele liturgię.
Jednocześnie poza nabożeństwami na organach odbywają się cyklicznie koncerty muzyki organowej oraz bardziej współczesne aranżacje i kompozycje muzyczne, których przykładem jest wybrzmiała w 2021 r. muzyka filmowa.
Malarstwo
Ikona
Matki Bożej
Zwycięskiej
Znajdująca się w kościele św. Mikołaja ikona Matki Bożej Zwycięskiej pochodzi z pierwszej poł. XV w. Powstała za zamówienie dominikanów lwowskich. Jej autor jest nieznany, natomiast zdaniem badaczy mógł on pochodzić z kręgu serbsko-macedońskiego lub terenu Rusi Halickiej.
Również prawdopodobnie jest to najstarszy w Polsce wizerunek maryjny pochodzenia bizantyjskiego.
Pod względem ikonograficznym obraz przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem. Madonna ubrana jest w ciemny płaszcz z aplikacją w formie złotych gwiazdek i ornamentu krzyżykowego. Dzieciątko ubrane w jasnoczerwoną tunikę unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, a w lewej trzyma zwój pergaminu. Na głowie Madonny namalowana jest korona typu gotyckiego ze zwieńczeniem w formie siedmiu trójliści i konturem wykreślonym cienką, ciemną linią. Nad głową Madonny i Dzieciątka rozpościera się aureola.
W XVIII w. wykazano wiele cudów i łask związanych z wizerunkiem Madonny. Na ich podstawie w dniu 1 lipca 1751 r. odbyła się koronacja obrazu. Korony obrazu stanowią wysokiej klasy dzieło sztuki złotniczej i jubilerskiej. Obie wysadzone są licznymi kamieniami szlachetnymi, takimi jak rubiny, szafiry, topazy, ametysty, kryształy górskie.
Do kościoła św. Mikołaja ikona trafiła w 1946 r. Przywieźli ją opuszczający Lwów dominikanie. Została umieszczona w dawnym ołtarzu Bractwa Różańcowego – obecnie NMP, gdzie znajduje się do dzisiaj.
Obrazy
ścienne
wolnowiszące
W wystroju kościoła odnaleźć możemy liczne przykłady malarstwa powstałego na płótnie, ale także na desce. Obrazy o różnorodnej tematyce religijnej pochodzą z okresu od średniowiecza do XIX w.
Do najcenniejszych obrazów zaliczamy gotyckie przedstawienie Madonny z Dzieciątkiem pochodzące z 1466 r., wykonane na desce dębowej.
Na złotym tle przedstawiona została postać Madonny z Chrystusem na ręku, który trzyma w lewej ręce szarfę z napisem wykonanym gotycką kursywą: “Sum quod eram, eram quod sum, nunc dico utrumque. Anno LXVI”, co tłumaczymy jako: „Jestem tym, kim byłem, byłem tym, kim jestem, teraz mówię, jestem jednym i drugim. Rok LXVI”.
Elementem charakterystycznym kompozycji obrazu są umieszczone u dołu obrazu cztery herby, a wśród nich Księstwa Holandii (czerwony lew w profilu na złotym tle), Amsterdamu (na czerwonym tle czarny pas z trzema srebrnymi krzyżami św. Andrzeja), Zelandii (zatopiony w wodzie półlew na złotym tle) i Gdańska (złota korona i dwa złote krzyże na czerwonym tle).
Przypuszczalnie obraz jest najstarszym przykładem malowidła tablicowego w Gdańsku.
Obrazy
ołtarzowe
W kościele św. Mikołaja obok ołtarza głównego znajduje się obecnie 10 ołtarzy bocznych umieszczonych przy filarach w nawach północnej i południowej oraz ołtarz w kaplicy św. Józefa oraz kaplicy św. Jacka.
Dawniej ołtarze znajdowały się również w kaplicach bocznych obu naw. Po kilku z rozebranych w XIX w. ołtarzy zachowały się relikty, które do dzisiaj są eksponowane we wnętrzu kościoła.
Omawiane ołtarze powstały w zdecydowanej większości w XVIII w., dwa z nich: ołtarz św. Róży z Limy oraz ołtarz Matki Boskiej Bolesnej powstały w 2. połowie XVII w., a ołtarz w kaplicy Józefa jeszcze w 1. połowie tego stulecia.
We wszystkich ołtarzach znajdują się obrazy różnorodne pod względem stylu wykonania oraz treści przedstawień.
Dzieła
Augusta
Ranischa
W kościele św. Mikołaja znajdują się trzy obrazy, których autorstwo przypisywane jest gdańskiemu malarzowi Augustowi Ranischowi, żyjącemu w latach ok. 1620-1653. Dwa z nich stanowią obrazy ołtarzowe, jeden jest wolnowiszący.
Pierwszy z obrazów stanowi centralne przedstawienie w ołtarzu głównym i ukazuje patrona kościoła św. Mikołaja klęczącego przed Chrystusem, który wręcza mu księgę oraz Matkę Boską, która wkłada na jego głowę mitrę.
Obraz zajmuje wysokość drugiej i trzeciej kondygnacji ołtarza mierząc 512 x 308 cm. W prawym dolnym rogu obrazu znajduje się malowana tablica z inskrypcją wykonaną w barokowej kapitale: „S/anctus/ Nicolae ob colaphum heretico impactu/m/ decora alta tiarae dempta Tibi a patribus Maria referet. Anno 1643” (Święty Mikołaju, po odebraniu Tobie przez Ojców /soborowych/ wspaniałej ozdoby, starej mitry, z powodu spoliczkowania heretyka, zwraca ją Dziewica Maryja. Rok 1643).
Napis nawiązuje do legendarnego epizodu z życia św. Mikołaja, który jako biskup starożytnej Myry uczestniczył w pierwszym soborze powszechnym zwołanym przez papieża Sylwestra I w Nicei w 325 roku. Za wygłoszone na nim poglądy został pozbawiony biskupich odznak – paliusza i mitry.
Obraz namalowany został w 1643 r. Wykonanie tego obrazu przypisywano przez wiele lat malarzowi gdańskiemu Hermanowi Hanowi (1574-1627,1628). Obecnie przyporządkowuje się go warsztatowi Augusta Ranischa.
Polichromie
ścienne
Do cennych zabytków sztuki średniowiecznej zaliczamy zachowane w kościele przykłady polichromii ściennych. Wyjątkowe pod względem stanu zachowania i tematyki są dwa przykłady.
Na północnej ścianie prezbiterium ok. 1430 r. wykonane zostało duże malowidło przedstawiające tematykę pasyjną. Malowidło powstało techniką malowania na mokrym tynku. Prostokąt kompozycji o powierzchni niemalże 48 m2 jest zamknięty bordiurą, w której pierwotnie znajdowała się inskrypcja.
Niestety dzisiaj nie jest już ona dla nas czytelna. Podobnie nie wszystkie sceny są obecnie czytelne, ale najlepiej widoczne są Modlitwa w Ogrójcu, Pojmanie, Ukrzyżowanie, Złożenie do grobu. Sceny przedstawione zostały na tle spokojnego krajobrazu i architektury.
Poza chronologią o wysokiej wartości fresku decyduje także stan zachowania. W Gdańsku stanowi on absolutnie wyjątkowe pod względem wielkości i stanu zachowania malowidło ścienne.
Rzeźba
Gotycka
Pieta
W kaplicy św. Jacka możemy podziwiać wspaniały przykład średniowiecznej pełnoplastycznej rzeźby drewnianej, polichromowanej i złoconej, przedstawiającej siedzącą na tronie Madonnę podtrzymującą na kolanach martwe ciało Chrystusa.
Uderza w oglądającego bardzo realistycznie ukazany ból i cierpienie na twarzy Marii. Brwi jej są ściągnięte, czoło zmarszczone, a usta zaciśnięte w tłumionym wewnątrz bólu. Z krwawych źrenic wypływają na policzki obfite łzy.
Obecny wygląd Piety to efekt ostatniej konserwacji w 2007 r., która przyczyniła się do usunięcia wielu warstw wtórnych przemalowań i wyeksponowania oryginalnej formy i kolorystyki.
Rzeźba powstała ok. 1400 r., choć dawniej badacze wskazywali na późniejsze jej powstanie ok. 1430 r. Jej wykonanie przypisuje się lokalnemu warsztatowi wzorującemu się na wytwórczości kręgu czeskiego.
Stalle -
wspaniały
przykład sztuki
snycerskiej
Ustawione po północnej i południowej stronie prezbiterium stalle stanowią wysokiej klasy przykład sztuki snycerskiej.
Siedziska (łącznie 66) wykonane z drewna dębowego są późnogotyckie, powstały ok. poł. XVI w. Zaplecki zostały dodane później w XVIII w. Po stronie północnej trzy kwatery zostały zrekonstruowane w 1864 r. w związku ze zniszczeniami w pożarze w 1813 r. Przednie siedziska cechuje prosta i elegancka forma. Jedyną ich ozdobę stanowią profilowane i wygięte w esowatym kształcie działowe ścianki, zakończone u góry skromnym motywem rozchylonego trójliścia. Około 1730 r. dodano im czworoboczne postumenty z fantazyjnymi wazami rokokowymi wypełnionymi owocami, kwiatami i liśćmi.
Po stronie północnej zaplecków znajdujemy przedstawienia: św. Jacek, Zwiastowanie NMP, Narodzenie Pańskie, Pokłon Trzech króli, Ucieczka do Egiptu, Dwunastoletni Jezus w świątyni, Chrzest Chrystusa, Chrystus i Samarytanka, Umycie nóg, Chrystus w Ogrójcu, Żal św. Piotra oraz Biczowanie. Trzy zrekonstruowane w XIX w. kwatery dotyczą przedstawienia Chrystusa i Samarytanki, Umycia nóg oraz Chrystusa w Ogrójcu.
Po stronie południowej znajdujemy: Cierniem Ukoronowanie, Ecce Homo, Dźwiganie krzyża, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, Zmartwychwstanie, Maria Magdalena i Zmartwychwstały (Noli me tangere), W drodze do Emaus, Niewierny Tomasz, Chrystus nad Morzem Tyberiadzkim, Ukoronowanie Maryi, św. Dominik.
gigapanorama
św. Jacek
3D MODEL
Zwiastowanie NMP
3D MODEL
Narodzenie Pańskie
3D MODEL
Pokłon Trzech króli
3D MODEL
Ucieczka do Egiptu
3D MODEL
12-letni Jezus w świątyni
3D MODEL
Chrzest Pański
3D MODEL
Chrystus i Samarytanka
3D MODEL
Mandatum – umywanie nóg
3D MODEL
Chrystus w Ogrójcu
3D MODEL
Biczowanie
3D MODEL
Cierniem Ukonorowanie
3D MODEL
Ecce Homo
3D MODEL
Dźwiganie Krzyża
3D MODEL
Ukrzyżowanie
3D MODEL
Zdjęcie z Krzyża
3D MODEL
Zmartwychwstanie
3D MODEL
Maria Magdalena i Zmartwychwstały
3D MODEL
W drodze do Emaus
3D MODEL
Niewierny Tomasz
3D MODEL
Nad Morzem Tyberiadzkim
3D MODEL
Ukoronowanie Maryi
3D MODEL
Święty Dominik
3D MODEL
Grupa
Ukrzyżowania
Mistrza Pawła
Grupa Ukrzyżowania powstała ok. 1520-1525 r. w warsztacie gdańskiego rzeźbiarza Mistrza Pawła. Stanowi przykład późnogotyckiej rzeźby polichromowanej i złoconej.
W czasie ostatniej konserwacji w 2008 r. figury Matki Bożej oraz św. Jana Ewangelisty powróciły na belkę teczkową. Technika wykonania oraz sposób opracowania drewna wywołują ogromne wrażenie. Dodatkowo wpływa na to, że figury są ponadnaturalnej wysokości i mierzą prawie 270 cm.
Na belce tęczowej znajduje się od strony prezbiterium napis: „Si exaltatus fuero a terra omnia traham ad meipsum. Joan XII,32” (Gdy zostanę nad ziemię wywyższony, przyciągnę wszystkich do siebie. J 12,32), a od strony nawy: „Oh! Crux ave spes unica” (O! Witaj Krzyżu, jedyna nadziejo).
Ambona -
przykłady
rzeźby
barokowej
W kościele św. Mikołaja wśród cennych przykładów barokowej sztuki snycerskiej znajduje się ambona wzniesiona w 1715 r. jako fundacja przeora klasztoru o. Anioła Wierzbowicza.
Ma ona 9 m wysokości, a do jej wykonania użyto drewna dębowego i bukowego. Od strony nawy północnej zamyka ją żelazna, kuta krata z końca XVIII w. Na schody ambony prowadzi portal. Na płycinie drzwi portalu została umieszczona postać św. Piotra z Werony, pierwszego męczennika zakonu, zmarłego od zadanego ciosu w głowę. Ambona i okalająca ją balustrada są bogato rzeźbione.
W niszach balustrady umieszczone zostały figury czterech doktorów Kościoła Zachodniego oraz mnisi dominikańscy. Sama ambona ma kształt wieloboku. Nad nią jest postać wygłaszającego kazanie św. Dominika. Ambonę zamyka od góry dekoracyjny, bogato rzeźbiony baldachim, w którego zwieńczeniu umieszczona została rzeźba NMP z Dzieciątkiem.
Grupa
mieszczan
z XVI-XVII w.
Jest to rzeźba ukazująca zwartą grupę szesnastu osób, kobiet i mężczyzn siedzących i stojących w kilku rzędach.
Postaci ubrane są w barwne stroje, dwie z nich mają na szyi kryzę charakterystyczną dla mody europejskiej końca XVI i XVII w. Karnacja ich twarzy jest zróżnicowana od bardzo bladych po jasnoczerwone. Dwie figury w dolnej części kompozycji trzymają w ręku różaniec w formie sznura paciorków. Ułożenie ciała oraz kierunek patrzenia większości postaci może wskazywać, że rzeźba stanowi część większej, symetrycznej kompozycji.
Przypuszczalnie z dwóch stron znajdowała się zwarta grupa osób okalająca centralnie wykonaną postać lub grupę postaci o nadrzędnym dla całej kompozycji znaczeniu. W centrum mogła się znajdować figura NMP z Dzieciątkiem i wówczas przedstawienie można by wiązać z funkcjonującym przy dominikańskim klasztorze Bractwem Różańcowym.
Brak analogii nie pozwala dzisiaj na jednoznaczną identyfikację przedstawienia zachowanego w kościele św. Mikołaja.
Rzemiosło
Drzwi
gotyckie
zakrystii
Drzwi prowadzące z prezbiterium do zakrystii datowane są na XV w. Wykonane zostały z drewna dębowego, z uzupełnieniami sosnowymi.
Obecny wygląd drzwi to efekt ostatniej konserwacji przeprowadzonej w 2019 r., w trakcie której usunięto wtórne warstwy farby odsłaniając pierwotną, charakterystyczną dla gotyku kolorystykę stolarki. Poza barwną kolorystyką prace konserwatorskie przyniosły również ciekawe informacje dotyczące zmian w osadzeniu drzwi.
Zachowane ślady po przesunięciach zawiasów wskazują, że drzwi były w przeszłości podniesione w wyniku podwyższenia poziomu posadzki zakrystii. O przeróbkach drzwi świadczy również poprzeczna, wtórna deska wzmocnienia, surowa, pozbawiona pierwotnej kolorystyki.
Od strony prezbiterium drzwi są dwubarwne, jasnozielone i czerwono-brązowe, cynobrowe, z piękną, kratownicą wypełnioną czwórliśćmi. Od wnętrza mają kolor cynobrowy, z licznymi przetarciami i zachowanymi śladami napraw i przeróbek wykonanymi w trakcie ich długiego użytkowania.
Świecznik
Różańcowy
W nawie głównej na skręconej, wzbogaconej kulami linie, zawieszony jest piętnastoramienny mosiężny świecznik, wykonany przez gdańskiego ludwisarza Gerda Bennincka w 1617 r.
Główną konstrukcję świecznika tworzą półkoliście wygięte pręty w kształcie roślinnej wici. Wewnątrz tej ażurowej konstrukcji stoi zdwojona figura koronowanej NMP z Dzieciątkiem. Rzeźbę wykonano z drewna lipowego. Powierzchnię pozłocono. Od prętów odchodzą ramiona w postaci wygiętych i stylizowanych lilii zakończonych dużymi i okrągłymi talerzami dla świec.
Poniżej nich znajdują się plakietki z reliefem dedykowane piętnastu tajemnicom różańca. Pod względem chronologicznym świecznik stanowi przykład dzieła XVII-wiecznego, natomiast pod względem ikonograficznym utrzymany jest w gdańskiej tradycji późnego gotyku.
Królewski
pulpit z orłem
W prezbiterium kościoła znajduje się wyjątkowy w formie pulpit mszalny, który po latach przerwy w 2020 r. ponownie zaczął stanowić eksponowane wyposażenie kościoła św. Mikołaja.
Pulpit powstał w 1764 r. jako dzieło gdańskiego ludwisarza Ernsta Friedricha Kocha. Jest to pełnoplastyczny odlew mosiężny przedstawiający Polskiego Orła w Koronie. Orzeł spoczywa na czworobocznym drewnianym postumencie, obłożonym mosiężną blachą. Zachwyca staranne wykonanie rzeźby, szczegóły opracowania upierzenia, detale anatomiczne.
Rokokowy kartusz z herbem Gdańska oraz insygnia (berło i miecz) zostały zrekonstruowane z dużą starannością po uprzedniej wnikliwej analizie zachowanych archiwalnych fotografii. Przywrócenie brakujących elementów pozwoliło na podkreślenie wartości artystycznych i historycznych dzieła.
Wykonanie pulpitu w 1764 r. stanowi manifest radości i uznania z wyboru na króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w którym gdańszczanie pokładali wielkie nadzieje. Analiza zachowanych tekstów z XVIII i XIX w. pozwala mówić o znaczącej roli tego obiektu w kontekście sytuacji politycznej w Gdańsku. Dawne teksty stanowiące relacje osób odwiedzających świątynię i modlących się w niej np. z 1817 i 1888 r. wskazują na wymiar symboliczny obiektu, przyozdabiany girlandami kwiatów, symbol państwowości i tęsknoty za wolnością Ojczyzny.
Pulpit z kościoła św. Mikołaja jest wyjątkowym dziełem. W Polsce nie są znane inne przykłady tego typu wyposażenia sakralnego. W Europie natomiast ich obecność możemy odnotować w kościołach brytyjskich, gdzie używane są do dziś.
Komu
biją
dzwony
W wieży kościoła św. Mikołaja znajdują się dwa wciąż czynne i zabytkowe dzwony.
Jeden z nich odlał w 1756 r. ludwisarz Johann Gottfried Anthony. Szyja jest dekorowana fryzem roślinnym. Widoczny na niej napis: „SIT NOMEN DOMINI BENEDICTUM FUDIT ME JOH GOTTER ANTHONY 1765 r.”. Na środku płaszcza z jednej strony umieszczony jest herb Gdańska, z drugiej gmerk i napis „WALCEBAÜDE”.
Drugi zachowany dzwon odlał w 1704 r. gdański ludwisarz Beniamin Wittwerck. Na szyi wykonana została dekoracja roślinna w formie girlandy, nad którą widoczny jest napis: „B.(?)W. ME FECIT ANNO 1704”. Poniżej widnieje napis: „MORTIS ANGORES”.
Skarbiec
klasztorny
Skarbiec klasztorny reprezentuje różnorodny funkcjonalnie zespół wyrobów, zróżnicowany pod względem materiału i techniki wykonania, a także czasu powstania. Najstarsze wyroby pochodzą z XVIII w., najmłodsze mają metrykę XX-wieczną.
Część sreber powstała w gdańskich warsztatach, które z uwagi na sygnowanie wyrobów umożliwiają dzisiaj bliższą identyfikacją wytwórcy. Część sreber została przywieziona do Gdańska po wojnie przez dominikanów lwowskich.
Skarbiec dominikański tworzą kielichy mszalne, pateny, cyboria, monstrancje, custodia, świeczniki, krucyfiksy, relikwiarze.
Promocja Kultury
Klasztor Dominikanów w Gdańsku – beneficjent Projektu: „Cyfryzacyjne prace ratunkowe w Bazylice św. Mikołaja w Gdańsku – ochrona dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń”, który otrzymał dofinansowanie ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
